Anozmi şeklinde de bilinen koku duyusu kaybı, COVID-19’un yaygın belirtilerinden birisi. Penn State Üniversitesi’nde çalışan duyubilimci John E. Hayes ile bulaşıcı hastalık bilimci Cara Exten, SARS-CoV-2 salgını sebebiyle uzmanlık alanlarını son dokuz ay boyunca koku tabanlı tarama ve test programlarına uygulamışlar.
Yüksek lisans öğrencilerinden biri, Ekim ayının başlarında kendisi ve annesinin günlük kahve rutiniyle ilgili bir olayı paylaşmış. Bu durum, koku testlerinin COVID-19 enfeksiyonuna karşı bir tarama testi şeklinde nasıl kullanılabileceğini mükemmel şekilde örnekliyor.
Yüksek lisans öğrencisinin annesi, alışkanlık haline getirdiği üzere bir gün öğleden sonra bir fincan kahve yapmış ve kahveyi tadıp koklayamadığını keşfetmiş. İnsanların COVID-19’a bağlı koku duyusu kaybı yaşadığını kızından duymuş. Bu yüzden, çam kokulu temizlik spreyini koklamayı denemiş ve onun da kokusunu alamadığını görmüş.
Koku duyusunun ani ve açıklanamayan şekilde kaybolduğunu gören anne, kendini karantinaya alıp COVID-19 testi yaptırmış ve test sonucu pozitif gelmiş.
Koku duyusu kaybını ciddiye alan, hızlı şekilde test yaptıran ve kendini izole eden anne, virüs başka birine yayılmadan önce bulaş zincirini kırarak virüse karşı bir çıkmaz sokak oluşturmuş.
Yapılan bazı tahminlere göre, COVID-19 kapan kişilerin yüzde 44 ila 77 kadarı koku duyusunu kaybediyor. Fakat pek çok insan, kokulu mumlar gibi kokuya sahip olması gereken bir şeyi aktif şekilde koklamaya çalışana kadar koku duyusunu kaybettiğini fark etmiyor.
Bu yüzden uzmanlar, insanları her gün bir şeyi aktif şekilde koklamaya teşvik ediyorlar. Açıklanamayan ani koku duyusu kaybı, COVID-19’un özgün bir belirtisi. Bireyler bunu kendi başlarına gündelik bir tarama aracı şeklinde kullanabilir ve bu sayede COVID-19’u durdurma mücadelesine bir başka araçla daha katılabilirler.
Bir koku engelleyici
COVID-19, koku duyunuzu nezleden farklı şekilde etkiliyor. Burnunuz tıkalı olduğunda, kokulu maddeler (havada bulunan hafif koku etken maddeler) burun boşluğunuzun tepesindeki koku almaçlarına (reseptör) fiziksel şekilde ulaşamıyor.
COVID-19 sırasında ise koku duyusu kaybı, sinyalleşmenin bozulmasıyla meydana geliyor. Yapılan araştırmalarda virüsün, burun köprüsünün arkasında ve koku nöronlarının hemen yanında duran hücrelere saldırdığı gösterilmiş.
Bu destekleyici hücreler, virüsün hücrelere girmekte kullandığı pek çok ACE2 almacıyla kaplı olduğundan, virüsün bulaşmasına özellikle yatkın durumdalar. Enfeksiyon sırasında bu doku iltihaplanıyor ve koku nöronlarının, koku maddesinin varlığını gösteren sinyalleri gönderme kabiliyetini bozuyor.
Pek çok COVID-19 hastası, nezleden farklı olarak tat alma duyularının yanısıra kemestez duyularını da kaybediyorlar (kemestez: karbonatlaşmanın meydana getirdiği karıncalanma hissini veya biberlerin acısını algılama kabiliyeti).
Çok özgün bir belirti
Açıklanamayan koku duyusu kaybı, normalde diğer virüs enfeksiyonlarında epey nadir görülüyor; özellikle de burunda tıkanıklık olmadığında… Eğer kişi koku duyusunu kaybederse, bu durum muhtemel bir COVID-19 enfeksiyonunun işareti olabilir.
Aslında yakın zaman önce yapılan analizlere göre, eğer sadece bir belirti seçecek olsaydınız; ani koku duyusu kaybı, COVID-19 teşhisini haber veren en iyi tek belirti olurdu.
Koku duyusunun kaybolması, COVID-19’un çok özgün belirtisi fakat SARS-CoV-2 virüsünün bulaştığı herkes koku duyusu kaybı yaşamıyor. Ayrıca nesneleri koklayabilmeniz, COVID’iniz olmadığı anlamına da gelmiyor.
Eğer bu sabah kahvenizi koklayabildiyseniz, bu sonuç iki anlama gelebilir: COVID-19 olmadığınız anlamına gelebilir fakat aynı zamanda COVID-19 olduğunuz ve normal koklama duyunuzu kaybetmediğiniz anlamına da gelebilir.
Ateş kontrolü yaygın şekilde uygulansa da, bu belirti sadece COVID-19’a özgü değil: Grip veya streptokok boğaz ağrısı gibi pek çok diğer hastalık da ateşe sebep oluyor. Koku duyusu kaybını COVID-19 testi şeklinde kullanmak, hiç de kusursuz bir yöntem değil.
Fakat günlük bir koklama kontrolü çok özel amaçlı, hızlı ve üstelik bedava olduğundan, aslında çok kullanışlı bir tarama aracı niteliğinde.
Kendi kendinize her gün yapın
Öğrencinin annesinin hikayesi, başka belirtisi olmayan insanlarda COVID-19 vakalarının aktif koku kontrolü yardımıyla nasıl tespit edilebileceğini gösteriyor. Araştırmacılar çalıştıkları Penn State Üniversitesi’nde bunu faaliyete geçirmiş.
Bu sonbaharda okulda “Dur, kokla, sağlıklı kal” projesi başlatılmış ve bu yolla, ani koku duyusu kaybı ile COVID-19 arasındaki bağlantıya yönelik farkındalığın artırılması amaçlanmış. Hatta bilim insanları, bir koklama panelinde farklı “koklama kartları” geliştirmişler ve bu sayede insanların standart hale getirilmiş bir araç yardımıyla koku duyularını kontrol edebilmesini hedeflemişler.
Böyle bir araç araştırma için tercih edilse de, halk sağlığını ilgilendiren sebeplerle gündelik bir koku testi yaparken ısmarlama bir koku kartı gerekmiyor. Bu test yalnızca sabah içtiğiniz kahveyi veya duşta kullandığınız şampuanı koklayarak da yapılabilir.
Teşhis edilmemiş enfeksiyonların hepsi koku kontrolleriyle belirlenemez ve belirlenmeyecektir; çünkü COVID-19 hastalarının tahminen çeyreği ila yarısı kadarı, koku duyularını kaybetmiyor.
Fakat kendi kendinize yapabileceğiniz koku testleri hiçbir masraf içermediğinden, bunları tarama için kullanmanın olumsuz tarafları asgari düzeyde.
Tarama, yayılımı durdurur
Tarama, halk sağlığındaki en basit araçlardan birisi. Etkili bir COVID-19 tarama aracındaki en önemli unsurlar sıklık ve hız. Hassaslık ise ikinci planda.
Koku duyunuzu kontrol etmek kolay; kimin mutfağında bir paket kahve veya çay ya da banyosunda bir kalıp sabun yok ki? Üstelik hızlı da; sütünüz ekşidiğinde hemen fark edersiniz.
Tüm bunları, koku duyusu kaybının diğer belirtilere kıyasla yüksek özgünlüğü ile birleştirdiğinizde; evde yapılacak gündelik koku testlerinin hızlı, ucuz ve özgün bir tarama aracı ihtiyacını karşılamaya yardımcı olabileceği ortaya çıkırıyor. Ani koku duyusu kayıplarının takip edilmesiyle, bir ülke veya bölgedeki COVID-19 vakalarının nüfus seviyesinde gözlemi bile yapılabilir.
Elbette hiçbir tarama programı, vakaların yüzde 100’ünü tespit edemeyecektir. Bireylerin, başka zarar azaltıcı davranışları (maske, mesafe, temizlik) uygulamaya devam etmesi çok önemli.
Yine de sizi “durmaya, koklamaya ve sağlıklı kalmaya” teşvik ediyoruz. Ayrıca eğer koku duyunuzu kaybederseniz, lütfen kendinizi diğer insanlardan soyutlayın (izole edin) ve bir sağlık kuruluşuyla iletişim kurun.
Yazarlar: John E. Hayes ve Cara Exten/The Conversation. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
