İnsan vücudu ilk bakışta simetrik gibi görünüyor: İki kol, iki bacak, iki göz, iki kulak… Burun ve ağız bile çoğu insanın yüzünü ikiye ayıran hayali bir eksende birbirinin yansıması gibi duruyor. Son olarak ise beyin: Hemen hemen aynı boyutta olan iki yarım parçaya bölünmüş. Kıvrımlar ve girinti çıkıntılar da benzer bir deseni takip ediyor. Fakat ilk izlenim yanıltıcı: Beynin farklı bölgeleri, sol ve sağ taraf arasında ince fakat işlevsel yönden belirgin farklılıklar taşıyor. Bu iki yarımküre farklı işlevler için özelleşmiş. Örneğin uzamsal dikkat çoğu insanda baskın şekilde sağ yarımkürede işlenirken, dil ise büyük oranda sol tarafta işleniyor. Bu şekilde, yapılan iş her iki tarafa da daha etkili şekilde dağıtılabiliyor ve böylelikle görevlerin kapsamı genel olarak genişletiliyor.
Fakat yanallaşma adı verilen ve beyin bölgelerinin belli işlevleri sol veya sağ yarımkürede daha fazla işleme eğilimini temsil eden bu durum, kişiden kişiye değişiyor. Üstelik bu durum, beyinleri çoğunluğa göre ayna şeklinde özelleşmiş azınlığa özgü de değil. Beyinleri klasik biçimde düzenlenmiş kişilerde bile bu asimetrinin belirginliği farklılık gösteriyor. Yapılan önceki çalışmalar, bu durumun sergilenen işlevleri de etkileyebileceğini göstermiş. Örneğin dislekside, belli dil bölgelerinde sol asimetresinin bulunmadığı gözlenmiş. Yetersiz beyin yanallaşması, şizofreni ve otizm tayf bozukluğu gibi hastalıklarda ya da çocuklardaki hiperaktivitede de rol oynuyor gibi görünüyor.
Fakat şimdiye kadar, bireyler arasında görülen beyin asimetrisindeki çeşitliliğin ne kadarının kalıtımsal olduğu ve ne kadarının farklı talepler yüzünden olduğu belli değildi. Dahası, beyin asimetrisinin benzer özellikleri maymunlarda da var mıydı?
Şimdiyse Max Planck Enstitüsü İnsan Biliş ve Beyin Bilimleri (MPI CBS) Bölümü ve Juelich Araştırma Merkezinde (FZJ) çalışan bilim insanları, işlevsel değişim eğilimlerinin asimetrisini araştırıp beyin işlevinde korteks boyunca görülen hafif çeşitlilik eksenlerini tanımlamışlar. Bu kapsamda, beynin sol ve sağ tarafındaki beyin bölgelerinin işlevsel organizasyonunda hafif çeşitliliklerin bulunduğunu keşfetmişler. Araştırmaya göre sol tarafta bulunan ve dil işlemeyle ilişkili olan bölgeler, görme ve duyu ile ilişkili bölgelerden en uzakta duruyor. Sağ tarafta ise frontoparietal ağ ismini taşıyan ve dikkat ile işler hafızadan sorumlu olan bölge, bu duyusal bölgelerden en uzakta bulunuyor. Araştırmacılar ayrıca söz konusu işlevsel düzenlemelerdeki bireysel farklılıkların kalıtımsal olduğunu; yani kısmen genetik unsurlardan etkilendiklerini de keşfetmiş. Fakat insan beyinlerindeki bu asimetrinin büyük bir kısmı, genetik unsurlar ile izah edilemiyor. Bu durum ise bazı asimetrilerin, en azından kısmen kişinin deneyimleri etkisi altında olduğu anlamına geliyor.
Aralarında Şeyma Bayrak’ın da bulunduğu araştırmacılar, ek olarak insan beyinlerinin maymun beyinlerinden daha asimetrik olduğunu da keşfetmişler.
Bulgular eLife bülteninde sunuldu.
Kaynak: Max Planck Enstitüsü İnsan Biliş ve Beyin Bilimleri Bölümü. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
