Evrim oldukça tuhaf bir kavram. Milyonlarca yıl önce Dünya’da var olmuş aile üyelerimiz muhtemelen günümüzdeki insanlara pek benzemiyordu. İnsanların akrabaları milyonlarca yıl sonra nasıl görünecek, kim bilir? Fakat son zamanlarda çıkan bazı mimlere bakacak olursanız, gelecek nesiller biraz yengecimsi görünebilir.
Bu espri (her şeyin nihayetinde yengeç gibi görünecek olması) aslında bir gerçeğe dayanıyor. Yengeçlerin şekli o kadar fazla kez evrimleşmiş ki, bilim insanları bunun için özel bir terim bulmuş: Yengeçleşme.
İnsanlar muhtemelen yengeçlere evrilmeyecek olsa da, bu durum yumuşakçalar familyasında birden fazla kez gerçekleşmiş bir olgu. Yumuşakçalar familyasında bir ıstakoz ya da keşiş yengeci olarak yola çıkan bir canlı, nihayetinde hepimizin bildiği ve sevdiği kısa boylu, yuvarlak, kıskaçlı hayvanlara dönüşüyor. Fakat bunun sebebine inmeden önce, “yengeç” terimini tarif edelim.
Yengeç kelimesini düşündüğünüzde aklınıza gelen ilk şey muhtemelen mavi yengeç, kral yengeci veya Dungeness yengecini andıran bir şey olur. Bu canlıların görünüşleri benzersizdir, bu yüzden hatırlanabilir: Kısa, düz, yuvarlak veya kare bir gövde şekli, yengecin alt tarafında saklı bir karın ve gizli bir kuyruk.
Harvard Üniversitesi canlı ve evrim biyolojisi bölümünde çalışan araştırma görevlisi Jo Wolfe, “Gözünüz bu yuvarlak, oval benzeri şekli gördüğünde bir yengeci algılar” diyor.
Fakat mavi yengeç, kral yengeci ve Dungeness yengeci haricinde sadece iki yengeç “gerçek yengeç”tir. Onbacaklılar takımının Brachyuran adı verilen bu bölümünde karidesler, ıstakozlar ve kerevitler de bulunur. Temel olarak klasik versiyon olan kral yengeci aslında bu benzersiz familyanın bir parçası değil, yakın akraba Anomura veya “yalancı yengeç” grubunun üyesidir.
Yakın zaman önce Berlin – Humboldt Üniversitesinden emekli olan kabuklu hayvanbilimcisi Gerhard Sholtz, “Kelimenin bu iki anlamı birbiriyle karıştırılıyor” diyor. “Her yengeç, yengeç değildir.”
Brachyuran’ların, anomura’nın aksine atadan yengeç şekilli veya yengeçleşmiş oldukları düşünülüyor. Fakat anomura hep böyle değilmiş. Örneğin kral yengecinin atası olan keşiş yengecini ele alalım. İsminde yengeç bulunsa da, sarmal karnı ve kırılgan dış iskeleti pek de yengeç gibi değil.
Fakat yengeçleşmenin tek örneği bu değil. Soy hatları pek öyle olmasa da, porselen yengeçleri ve kıllı taş yengeçleri de bir “gerçek yengeç”ten çok ayırt edilebilir gibi durmuyor. Uluslararası Florida Üniversitesinde çalışan deniz omurgasızları uzmanı yardımcı profesör Heather Bracken Grissom’a göre yengeçleşme bir hayvanın yengeç benzeri birtakım özelliklere evrimleşmesini içeren ve hâlâ çok az bilinen bir süreç olduğundan ve yengeçlere benzeyen canlılar için kesin bir ‘evet’ veya ‘hayır’ tanımı olmadığından, şimdiye kadar gerçekte kaç kez yaşandığını bilmiyoruz. Bir ıstakoz ve yengeç melezi gibi görünen bodur ıstakoz gibi bazı türler, yalnızca kısmen yengeçleşmiş olabilir.
Bir canlının yengeçli tarafa kaç gittiği sorusunun yanında, en başta neden böyle yaptıkları sorusu da var ortada. Wolfe ve Bracken Grissom, ABD Ulusal Bilim Vakfından aldıkları bir hibe yardımıyla şimdi bu soruların cevabını bulmaya çalışıyor.
“Yengeç benzeri bu şeklin bir çeşit evrimsel avantajı olmalı” diyor Bracken Grissom. Yengeç şeklinin sağladığı kazanımlar şu an için bir gizem olsa da, biyologlar bunun yeni yaşam alanlarına yayılma veya yeni türlere farklılaşma kabiliyetiyle ilgisi olabileceği görüşünde. Sonuçta günümüzde dünyada koşuşturan 7.000’i aşkın eşsiz Brachyuran türü varken, ıstakoz türleri ise sadece bir avuç kadar.
Dünyada kabukluları yengeçliğe iten bir şeyler kesinlikle olsa da Wolfe, bir yengeç şekline sahip olmanın gerçekte “nihai biçim” olmadığını hatırlamakta fayda olduğunu söylüyor; internet öyle olmasını istiyor olabilse bile. Evrim düz bir çizgide nadiren ilerler. Evrim hâlâ gerçekleşiyor ve sonsuza kadar da gerçekleşecek. Sonraki bir milyon yıl içerisinde, bu yengeç şekli artık evrimsel moda olmayabilir ve kabuklular yengeçleşmeyi bırakıp şekil değiştirebilir.
O sebeple nihai evrimsel vücut biçimi hâlâ bir gizem olabilse bile, onbacaklıların yengece dönüşmeye devam etmesinin sebebi ümit ediyoruz ki yakın gelecekte çözülecek.
Yazar: Sara Kiley Watson/Popular Science. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
