Aktif bir yanardağın içine doğru çelik halatlarla sarkma fikri kulağa heyecan dolu bir macera turizmi aktivitesi gibi gelse de, bu araştırmacılar için bunu yapmak günlük işlerinin bir parçası. Aralarında volkan bilimciler, araştırmacılar, GE yetkilileri ve Nikaragua hükümetinden görevlilerin bulunduğu bir grup insan Nikaragua’daki Masaya Yanardağı’nı 21nci yüzyıla bağlamak adına bir araya geldiler. Bu grup yanardağın ağız kısmına devasa büyüklükteki verileri işleyebilecek kapasitedeki alıcıların kurulumunu yapıp, tüm bu verilerin volkan bilimciler, karar alıcılar ve halk tarafından kullanılabilmesini sağlıyorlar.
Proje ortaklarından biri ve Qwake araştırma şirketinin kurucusu olan Sam Cossman “Bu proje manidar bir şekilde son volkanik keşif gezimizden döndüğümde başladı” diyor ve ekliyor, “Nikaragualı yerel halktan biri bana ulaştı ve ‘inanmayacaksınız ama burada yeni bir lava gölü oluşumu var’ diye haber verdi.”
Cossman başta bunu önemsemese de, bu kişi onu hükümet yetkilileri ile bağlantıya geçirince işin rengi değişmiş. Kısa süre içinde de (ürkütücü şekilde Tolkien’in tasvir ettiği Hüküm Dağı’na epey benzeyen) bir lava gölünü keşfetmek amacıyla başlayan bu proje evirilip bir yanardağı çevrimiçi hale getirme girişimine dönüşmüş.
Aslında dünyada sismik sensörlerle kurulan birçok yanardağ mevcut; bunlar yer sarsıntısını ya da çıkan gazların yoğunluklarını ölçüp, yer altında magmanın hareketliliği hakkında fikir verebiliyorlar. Ancak dünyada sadece çok az noktada bu kadar değerli sensörlerin böylesine değişken bir ortama yani bir yanardağ ağzına kurulumunu yapabilecek kaynak ve çıkan veriyi analiz edip değerlendirebilecek uzman iş gücü bir arada bulunuyor. Araştırmacılar bu yanardağları yıkıcı olma potansiyelleri nedeniyle gözetim altında tutmak istiyorlar. Çünkü eğer bir patlama öncesi uyarı yapılabilmesi mümkün olursa sayısız hayat kurtarılabilir.
Masaya yanardağı başkent Managua’ya sadece 20 km mesafede olduğundan patlamalar ciddi bir endişe kaynağı. Aslında genellikle içinde sadece aktif lava akışı olan ve Hawaii’nin yanardağları benzeri sakin bir yanardağ olan Masaya’nın geçmişte beklenmedik ve acı sonuçları olan çok ani patlamaları olmuş. En son 2012 yılında aniden patlayarak etrafa kül, gaz bulutları ve volkanik bombalar (içinde lava olan ve patlayan dev kayalar) püskürtmüş. Proje için bu yanardağın seçilmesinin başlıca nedenlerinden birisi de başkente olan yakınlığı; çünkü kimse ne başkentin değişmesini ne de aniden günümüz Pompei’si haline dönüşmesini istemez. Bu kadar güçlü bir patlama en son 1800 yıl önce yaşanmış ve bazı bilim insanları bunun pek yakında tekrar yaşanabileceğini düşünüyorlar.
Şu anda Nikaragua’da bir grup insan 80 üzerinde sensörün kurulumu ile meşgul. Projede görev alan volkan bilimcilerden Guillermo Caravantes “Bunlardan başlıcaları gaz ve basınç ölçen sensörler olacak” diyor. Gaz sensörleri öncelikle hidrojen sülfat ve karbon dioksit salınımlarını ölçecek, ki bu da jeologlara lavanın yoğunluğu hakkında bilgi verebilecek. Diğerleri basınç, nem, sıcaklık ve magmanın hareketliliğini ölçüyor olacak. Hareketlilik ve yer çekimi ölçen sismometreler ise hava geçirmeyen kutucuklar içinde yer alacak.
Caravantes, “ Yanardağlar için bu duruma çok sık rastlamıyoruz. Çok az yanardağda sensör kurulumu yapılmış durumda çünkü bu süreç ciddi bir maliyet oluşturuyor. Bu nedenle de çoğu ülke bunların kurulum ve veri izleme işlemleri için kaynak ayıramıyor” diyor ve ekliyor, “Aslında bu proje biraz da erken uyarı sistemlerinin kurulumu fikrini demokratikleştirmek için fırsat olabilir.”
Tsunami ve fırtınalar için olanlara benzer bir erken uyarı sistemlerinin geliştirilebilmesi için kat edilecek çok yol olsa da araştırmacılar şu anda toplayabildikleri kadar çok veri toplamanın derdinde.
Aynı zamanda dronelar aracılığı ile de havadan insan hayatını riske atmadan veri toplanıyor ve volkanın ağzından hava örnekleri alınarak inceleniyor. Bunun yanında Nikaragua hükümeti tarafından tahsis edilen bir helikopter de havadan yapılan araştırmalara destek veriyor. Ancak projenin asıl kilit noktasını çelik halatlarla volkanın içine doğru inen araştırmacılar oluşturuyor. Onlara göre işin en heyecanlı ve eğlenceli kısmı da bu.
Sonuç olarak, Cossman dünyanın her yerinden insanların yanardağla ilgili verileri canlı olarak izleyebileceği ve son durumunu görebileceği bir web portalı olacağını söylüyor. Ancak çoğu insan volkan bilimci değil ve tabii ki olası bir patlamanın insanlara haber verilmesi konusunda karar mekanizması yine yerel otoriteler ve hükümet yetkilileri olacak. Tabii projenin ana hedefi olan patlamaların tam olarak tahmin edilebilesi hala ulaşılması gereken bir hedef.
Yanardağların hepsi farklı yoğunlukta ve sıklıkta patlama özelliklerine sahip. Bu nedenle genel geçer bir yaklaşımda bulunmak mümkün olamıyor. Yine de bu tarz veri toplama araçları sayesinde bilim insanları daha çok bilgiye ulaşma ve analiz etme şansı buluyor. Bu da gelecekte bu patlamaları tahminleyebilecek modellemeler yapmalarına imkan sağlayabilir.
Derya Yenilmez
