Menopoza giren hayvan sayısı neden çok az?
Yumurtalığı olan her insan menopoza giriyor. Fakat hayvanların çoğu bu durumu yaşamıyor ve üreme organları var olduğu sürece değişime uğramıyorlar. Bizler ise bu durumun aykırı örnekleriyiz; balinalar da öyle.
Scientific Reports bülteninde Pazartesi günü yayınlanan raporda, beyaz balinaların ve deniz gergedanlarının, menopoza giren hayvanlar listesine eklendiği ilan edilmiş.
Eklenen bu son iki tür ile birlikte, toplam sayı beşe ulaşmış. Listede; bu iki balina, katil balinalar, kısa yüzgeçli pilot balinalar ve bizler varız.
Kabaca, yaşamın evrimsel bakış açısı, hayatta kalmanın ve üremenin; var olmanın ana amaçları olduğunu söylüyor. İngiltere’deki Exeter Üniversitesi’nde hayvan davranışları üzerine çalışan Sam Ellis, “Üremeyi sürdürememek çok garip” diyor.
Bu durum, Ellis ve takımını; bu sıra dışı biyolojik özelliklere sahip olan istisnai varlıkları araştırmaya yönlendirmiş.
Bunlardan başka menopoza giren ve insan olmayan bir primat yok. En yakın primat akrabalarımızın üreme organları, zamanla vücutlarının geri kalanı ile eşzamanlı bir şekilde yavaşlayabiliyor fakat aslında hayatlarının sonuna kadar hamile kalabiliyorlar.
Emory Üniversitesi’nde emekli Şempanze araştırmacısı olan James Herndon, “Şempanzeler, ömürlerinin büyük bir kısmında üremeye elverişlidir” diyor.
Herndon’un 2012 yılında yayımlanan ve esaret altındaki şempanzeler üzerinde yaptığı çalışması, dişi şempanzelerin, yaşamlarının son yıllarında menopoza girdiklerini gösteriyor.
Kadınlar genellikle 45 ve 55 yaşları arasında menopoza giriyor ve daha sonra önlerinde yaşayacakları onlarca yıl olabiliyor.
Yayımlanan raporun Exeter ve York Üniversiteleri’nde çalışan yazarları, İngiltere Balina Araştırmaları Merkezi ile ortak yürüttükleri çalışmada, dişli balinalara odaklanmışlar.
Araştırmacılar, kırk yıllık bir araştırmaya dayanarak, dişli katil balinaların da menopoza girdiklerini biliyormuş. Araştırmacılar, birbirleriyle ilişkili olan 16 balina türünün anatomik verilerini taramışlar.
Öbür araştırmacılar ise, toplu halde karaya vurma gibi olaylardan sonra parçalanmış halde bulunan ölü balinalardan anatomik betimlemeler toplamış.
Araştırmacılar, diş gibi bazı özelliklere bakarak balinaların yaşlarını tahmin edebiliyorlarmış.
Balinaların yumurtalıklarında yapılan çözümleme, hayvanların üreme oranlarını gösteriyor. (Balina her yumurta bıraktığında, yumurtlama [ovülasyon] işlemi, yumurtalıkta küçük ve kalıcı bir iz bırakır)
Ellis, “Eğer bunu tüm popülasyon için yapabilirseniz, yumurtalıkta gerçekleşen faaliyetler ile yaş arasındaki ilişkiyi anlayabilirsiniz” diyor.
Bu ilişki sebebiyle beyaz balinalar ve deniz gergedanları, 60-70 yıl süren yaşamlarının sonlarına yaklaşmadan yumurtlamayı (ovülasyonu) durduruyorlar. Öbür dişli balinalar ise (örneğin İspermeçet balinası) doğurganlığını sürdürüyor.
“Menopozun iki tane evrimsel koşulu var: Uzun bir yaşam sürdürmelisin ve yaşamının sonuna geldiğinde de üremeyi bırakmalısın” diyor Ellis.
Babaanneler, menopozda anahtar role sahip olabilir gibi görünüyor. 1980’in ve 1990’ın sonlarında yapılan antropolojik çalışmalarda, modern avcı-toplayıcı kabileler de dâhil olmak üzere dünya üzerindeki her insanda menopozun bulunduğu ortaya çıkarılmış.
Utah Üniversitesi’nde antropolog olan Kristen Hawkes, “Babaanne hipotezi” olarak adlandırdığı bu araştırmanın mimarlarından biri.
Bu hipotezde; yaşlı bir kadın, çocuklarının çocuklarının, yani torunlarının iyi bir şekilde gelişmesine yardımcı oluyor. Menopoza girdikten sonra, dolayısı ile artık çocuk sahibi olamayacağından, zamanını ve biriken bilgisini, soyundan gelen kişilere, yani torunlarına yardım etmek için adıyor.
Hawkes, soyumuzda yükselen yaşam süresi evriminin, babaanne etkisine dayandığı üzerine bahse giriyor.
Deniz gergedanlarının ve beyaz balinaların davranışları üzerinde, onların doğal yaşam ortamları olan soğuk ve uzak kuzey denizlerinde çalışmak zorlu bir süreç olmuş.
Alaska ve Rusya’da beyaz balinalar üzerine çalışan, fakat yayımlanan bu son raporda yer almayan çevrebilimci Roderick Hobbs, “Beyaz balinalarda, ilk yıllardaki anne bakımı dönemleri iyi bir şekilde belgelenmiş. Bunun ötesinde, sosyal yapı yeterince iyi bilinmiyor” diyor.
Hawkes, bu balinalar için, “Bir tür babaannelik yaptıkları muhtemel görünüyor, fakat hangi tür?” diyor.
Hawkes, anne katil balinaların ‘büyük, yetişkin oğullarıyla’ som balığı paylaştıklarının keşfedildiği yakın zamandaki bir çalışmayı işaret ediyor. Bu yetişkin erkekler başka yerlerde çiftleşiyor ve “yaşlı annenin büyük oğluna yaptığı yardım, daha çok toruna sahip olmasını sağlıyor” ve bu torunlar, babaannelerinin soyundan gelen sürülerle rekabet halinde olmuyormuş.
Bu yeni çalışmada, dişli balinalarda menopozun birbirinden bağımsız üç evrim geçirdiği iddia ediliyor: Bir kez katil balinalarda, bir kez kısa yüzgeçli pilot balinalarda ve bir kez deniz gergedanlarının ve beyaz balinaların ortak atalarında gözlemlenmiş.
Ellis, bu balina türlerinin sosyal yapılarının, birbirleriyle benzer olabileceğinden kuşkulanıyor.
Hobbs şöyle söylüyor: “Fakat beyaz balinalarla gerçekleştirilen hiçbir çalışma, ‘üreme yetisi sona ermiş dişilerin torunlarına yardım ettiğini’ kanıtlayabilmek için gerekli olan çok aşamalı bir bakış açısına sahip değil.”
“İnsanlar, evrilmiş olduğumuz atasal duruma çok uzak” diyor Ellis ve böylece, ilk insanların omuzlarına yüklenen seçilim baskısını ortadan kaldırıyor. “Fakat bu balinalar, yüzyıllar önce de aynı şekilde yaşayan ataları gibi benzer ortam ve gruplar içerisinde yaşıyorlar” diyor.
Eğer balinaların menopoza girmelerine sebep olan durumları anlayabilirsek, muhtemelen kendimizdeki süreci de daha iyi anlayabiliriz.
ScienceAlert
