23 Ocak 2020 tarihinde, ABD’nin Nevada eyaletinde tek koltuklu F-16’da uçan bir pilot bilincini kaybetmişti. Yaklaşık 6 ay sonra, 16 Temmuz 2020’de aynı tip savaş uçağını yine Nevada’da kullanan başka bir pilot da kendinden geçti. Eğer uçağın yazılımı çarpışma öncesinde kontrolü ele almasaydı, her ikisi de kesin olarak ölecekti.
Her iki pilot da G-LOC adı verilen ve Yer Çekimi Kaynaklı Bilinç Kaybı Anlamına gelen bir havacılık olgusu yaşamıştı ve her ikisi de Nevada Test ve Eğitim Sahası’nda çalışıyordu. ABD Hava Kuvvetlerine göre her iki vakada da pilotların hayatını uçağın dahili yazılım sistemi kurtarmıştı.
Pilotları kurtaran yazılım, Otomatik Yer Çarpışmasından Kaçınma Sistemi veya AGCAS şeklinde biliniyor. Ocak ayında gerçekleşen olayda yazılım, jet yer seviyesinden yaklaşık 800 metre yüksekteyken devreye girmişti. Temmuz ayındaki olayda ise 1300 metrede faaliyete geçmişti.
ABD Hava Kuvvetleri Güvenlik Merkezi, Popular Science’a gönderdiği e-postada her iki olayda da “AGCAS’ın pilotların hayatını kurtardığının görüldüğünü” açıklıyor.
Güvenlik Merkezi şöyle devam ediyor: “Her iki vakada da pilotlar, AGCAS’ın uçağı yukarı kaldırdığı esnada bilinçlerini yeniden kazanmış ve uçağın eski haline getirilmesine yardım etmişlerdi; fakat bu eylemler zamanında gerçekleştirilemediğinden, tek başlarına çarpışmayı önlemeye yeterli değildi.”
Güvenlik Merkezi, AGCAS’ın müdahale ettiği irtifalar ile ilgili şunları söylüyor: “Uçağın havadaki hızına ve uçuş güzergahlarına göre hesaplama yapan sistem, yaklaşan bir çarpışmadan kaçınmak için bu irtifalarda acilen uçuş kontrol girdilerine ihtiyaç duyulduğunu belirlemişti.”
AGCAS yazılımını, F-16 ve F-35 savaş uçaklarını üreten Lockheed Martin imzasını taşıyor. Basitçe ifade etmek gerekirse yazılımın kodları, jetin ne zaman yere doğru uçtuğunu fark edip sorunu çözmeye çalışıyor. Sikorsky helikopterlerinin de sahibi olan bu savunma devi, AGCAS’ın internet sitesinde sistemin nasıl çalıştığını şu sözlerle tarif ediyor: “Sistem hassas sefer bilgilerinden, uçağın performansından ve dahili dijital arazi verilerinden yararlanan ve uçağın yere çarpmaya yaklaşıp yaklaşmadığını belirleyen bir dizi karmaşık çarpışmadan kaçınma ve otonom karar verme algoritmalarından oluşuyor. Sistem bir çarpışmanın yaklaştığını tahmin ederse, yere çarpmayı önlemek için son tahlilde otonom bir kaçınma manevrası (kanat seviyesine doğru +5g’lik bir dönme) emri veriliyor.
2020’nin Ocak ayında gerçekleşen bu olayda pilot, G-LOC’a yenik düştüğünde 4.82 km irtifadaydı. Temmuz ayındaki olayda ise bu yükseklik 5.18 km’ydi.
G-LOC nedir?
Bir savaş pilotu, manevra sırasında kendinden geçerse G-LOC yaşıyor. Fakat yüksek performanslı bir jet uçağında G’lerin üstesinden gelmek, kontrol başındaki herhangi bir pilot için gündelik bir iş niteliğinde. Örneğin bir pilot uçağı keskin biçimde döndürürse, hissettiği G kuvveti hızla artabilir ve vücudundaki kanın beyninden uzaklaşmak istemesine sebep olabilir. Bir pilotun kendinden geçmesini önlemeye yardımcı olacak iki yöntem vardır: Bunlardan biri anti-G germe manevrası adı verilen bir kas ve nefes alma egzersizi, diğeri de havacının giydiği G kostümüdür. Bu kostüm, jetin yapmakta olduğu şeye dinamik olarak yanıt verir ve yüksek teknolojili bir kan basıncı kelepçesi gibi pilotun vücudunun alt kısmını sıkıştırır. Bu iki yöntemin, birlikte kullanıldıklarında kanın pilotun vücudunun alt kısmında toplanmasını önlemesi gerekir. Eğer pilot G ile uygun biçimde başa çıkamazsa kendinden geçebilir.
Elbette bütün G-LOC’lar çarpışmayla ve acil durum yazılımının faaliyete geçmesiyle sonuçlanmaz. ABD Hava Kuvvetleri Güvenlik Merkezi, 2020 mali yılında sekiz G-LOC olayının gerçekleştiğini ve iki tanesinde acil durum yazılımının devreye girdiğini söylüyor Popular Science’a. Bu sekiz olay Teksas, Nevada, Oklahoma, Oregon ve Florida eyaletlerinde gerçekleşirken, kullanımdaki uçaklar ise F-16C’ler, T-6A eğitim uçakları, bir T-38C eğitim uçağı, bir F-15C ve bir F-22A’ymış. Sekiz olayın hiçbirinde pilotlar veya uçaklar zarar görmemiş. Ondan önceki sene ise 12 G-LOC olayının gerçekleştiğini söylüyor Güvenlik Merkezi.
2019 yılının mart ayında Oregon semalarında uçan bir havacı ciddi bir G-LOC yaşamış, uçak yere çarpmasa bile ciddi bir hasar görmüştü. Pilot ise yara almadan kurtulmuştu.
2018 yılında ise Thunderbirds gösteri takımının bir üyesi, eğitim sırasında geçirdiği G-LOC sonucunda trajik şekilde hayatını kaybetmişti.
Lockheed Martin sözcüsüne göre AGCAS yazılımı, şimdiye kadar 11 pilotu ve 10 F-16 uçağını kurtardı.
Yazılım F-35’lerde ve F-16’larda bulunuyor fakat hepsinde bulunmuyor. Fakat istendiği takdirde analog uçuş kontrolcüleri bulunan uçaklara da entegre edilebiliyor.
Yazar: Rob Verger/Popular Science. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
