İşte, yılın en uzun gecesi ve bu gecenin işleyişi.
1. 2020 kış gün dönümü tam olarak ne zaman?
Dündü. Kış gün dönümü, Güneş’in Oğlak Dönencesi’nin tam üstünde durduğu zaman meydana gelir ki bu zaman, 21 Aralık’ta Türkiye saatiyle 13:02’de. Gün dönümü, bu özel anın tam olarak nereye denk düştüğüne bağlı olarak; kuzey yarımküre boyunca çeşitli zaman dilimlerinde iki ayrı güne bölünebilir. Fakat bu yılki gün dönümünü hepimiz aynı gün yaşadık.
2. Peki gün dönümü nedir?
Gün dönümü, gezegenin kuzey kutbunun doğrudan Güneş’ten en uzak noktaya baktığı andır. Dünya’nın ekseni (gezegenin etrafında döndüğü hat), uzayda her zaman Kutup Yıldızı’nın çok yakınındaki sabit bir noktaya dönüktür. Dünya yıllık yörüngesini tamamlarken, bu eksen bazen Güneş’e doğru eğilir, bazen de Güneş’in ters yönüne eğilir. Geri kalan zamanda ise bu ikisi arasında bir yerdedir. Yaz gün dönümü eksen Güneş’e baktığı zaman gerçekleşirken, kış gün dönümü ise Güneş’ten uzağa baktığı zaman yaşanır.
3. Peki bu durum Dünya için ne anlama geliyor?
Eksen Güneş’in ters istikametinde eğildiği zaman, Dünya yüzeyindeki bir nokta daha uzun süre karanlıkta kalır. Eksen Güneş’e doğru eğildiği zaman ise (şu an güney yarımkürede olduğu gibi) küredeki bir nokta daha fazla ışık alır. Gün dönümünde, bu etki en kuvvetli şekilde gerçekleşir.
Bu yüzden dün, kuzey yarımkürede yılın en kısa günü ve en uzun gecesiydi.
4. Bu kısalan günler, kışın neden soğuk olduğunu açıklar mı? Çünkü Güneş ışığı daha kısa süre geliyor?
Kısmen. Fakat en büyük sebep, Güneş ışığının açısıyla ilgili. Kış mevsiminde Güneş, gökyüzünde gün boyunca epey alçak bir konumda durur; bu yüzden Güneş ışınlarının yoğunluğu düşüktür. Işınlar zemine, yaz mevsimine kıyasla daha eğik bir açıyla çarparlar. Bu durum, aynı miktarda Güneş ışığının daha geniş bir alana yayılması anlamına gelir. Güneş ışığının daha düşük yoğunlukta olması, daha az ısı anlamına gelir. Bu durum gezegeni daha soğuk hale getirir.
5. Peki yılın en uzun gecesi buysa, Güneş sonraki gün daha geç batacak, öyle değil mi?
Teknik olarak, evet. Eğer verilere çok yakından bakmazsak; yılın en uzun gecesi, Güneş’in mümkün olan en erken zamanda battığı ve mümkün olan en geç zamanda doğduğu gün yaşanır. Fakat durum, aslında bundan biraz daha farklı. Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesi, mükemmel bir daire değil. Bu yüzden ne en erken gün batımı, ne de en geç gün doğumu aslında gün dönümüne denk gelmiyor. Neden böyle olduğuna birazdan değineceğiz.
İlk olarak Güneş, pratikte en erken zamanında birkaç hafta önce battı (bu günün tam tarihi, konumuza göre değişiyor) ve akşam vakti bir miktar uzadı. Fakat gün batımının zamanı tam tersi: Güneş, birkaç hafta daha en geç zamanında doğmayacak. Gün, yeniden Ocak ayının başlarında erkenden doğacak.
Eğer bulunduğunuz konumdaki gün doğumu ve gün batımlarının tam listesini görmek isterseniz; ABD Donanma Gözlemevi hesaplayıcısı, gökbilimcilerin böyle verilere bakmak için kullandığı bir araç niteliğinde. ABD dışındaysanız enlem ve boylamınızı girin ve tüm yılın gün batımı ile gün doğumu zamanlarını görün. Ayrıca, en erken gün batımının Aralık’ın ilk yarısında olduğunu görebilirsiniz.
Bu etkinin gerçek olduğunu gördüğünüze göre, şimdi sebebine geçebiliriz. Bu durum temel olarak, Dünya’nın yörüngesinin bir daire değil, bir elips olmasından kaynaklanıyor. Bunun tam olarak nasıl gerçekleştiğini betimlemek için, göksel mekaniklerin bazı hafif etkilerini göstermek gerekiyor; yani günsekizini. Gökyüzündeki sekiz rakamına benzeyen bu şekil, Güneş’in fotoğrafını yıl boyunca her gün aynı saatte çektiğiniz zaman ortaya çıkıyor. İşte, gökyüzünü bir yıl boyunca her gün aynı zamanda gösteren ufak bir canlandırma:
Eğer Dünya’nın yörüngesi mükemmel bir daire şeklinde olsaydı, Güneş gökyüzündeki tek bir düzlemde sadece ileri ve geri hareket ederdi. Fakat eliptik yörüngede, Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu Ocak ayında biraz hızlanıyor ve en uzak olduğumuz Temmuz ayında biraz yavaşlıyor. Hızda meydana gelen bu farklılıklar, Güneş’in sekiz rakamı çizdiği anlamına geliyor.
Güneş’in günsekizi boyunca yaptığı hareket, yılın en erken gün batımının aslında gün dönümünden birkaç hafta önce gerçekleştiği anlamına geliyor. Katie Peek/Popular Science
Günsekizi, gün doğumu ve gün batımı zamanlarında etkili oluyor. Güneş’in gün dönümündeki konumu, Dünya’nın yörüngesi dairesel olsaydı biraz daha doğuda olurdu. Bu yüzden Güneş biraz daha erken batıyor. Gün dönümünden birkaç hafta sonra Güneş, günsekizinin diğer tarafına geçiyor ve Dünya’nın yörüngesi dairesel olsaydı batacağı zamana kıyasla biraz daha geç batıyor. Bu durum ise gün dönümünde; hem gün batımının hem de gün doğumunun (yörüngemiz dairesel olsaydı) birkaç dakika daha erken gerçekleştiği ve Ocak ayının başında ise birkaç dakika daha geç yaşandığı anlamına geliyor. Bu iki etkiyi (gün dönümü ve günsekizi) birleştirdiğiniz zaman, gün batımı zamanları gün dönümünden birkaç hafta önce en erken ve gün doğumu zamanları da birkaç hafta sonra en geç yaşanıyor.
Sorduğunuza memnun olmadınız mı?
Yazar: Katie Peek/Popular Science. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
