Yerbilimciler uzun bir süredir tektonik levhaların, batan kısımlarının ağırlığıyla aşağı çekilmeleri ve altlarında bulunan astenosfer isimli sıcak, daha yumuşak bir katmanın kaydırıcı şeklinde davranması sebebiyle hareket ettiğini düşünmüştü. Fakat Houston Üniversitesi’nde çalışan yerbilimciler, bu katmanın aslında faal bir şekilde aktığını ve levha hareketlerine yön verecek kadar hızlı hareket ettiğini keşfetmiş.
HÜ Doğa Bilimleri ve Matematik Fakültesi’nde çalışan araştırmacılar, Karayipler’in içerisinde uyduyla tespit edilen kütleçekim kaynaklı hareketlerde ve Karayipler’in altındaki astenosferin manto tomografi (CAT taraması benzeri) görüntülerinde meydana gelen hafif değişimleri incelemişler. Bunun sonucunda, Pasifik Okyanusu’ndan başlayıp Orta Amerika’nın altından geçen ve Karayip Denizi’nin ortasına kadar uzanan sıcak “kaya nehirleri” bulunduğunu tespit etmişler. Yer altındaki bu “kaya nehirleri” sekiz milyon yıl önce, Orta Amerika geçidinin açılarak üzerini örten deniz tabanını birkaç yüz metre kaldırdığı ve Küçük Antiller’e doğru kuzeye eğdiği zaman akmaya başlamış.
Çalışmanın eş yazarı, Dünya ve Atmosfer Bilimleri Bölümü’nde jeofizik, jeodinamik ve manto yapısı yardımcı profesörü olan Lorenzo Colli şöyle aktarıyor: “Bu akışın astenosferde oluşturduğu ilave destek olmasaydı, Orta Amerika’nın bazı kısımları halen deniz seviyesinin altında olurdu. Atlantik ve Pasifik Okyanusları, Panama Kanalı olmaksızın birbirine bağlanırdı.”
Dünya’nın Karayipler’deki bu eğik kısmı, Karayipler’in altında doğuya doğru akan ve Karayipler’in batı kısmını iten manto sebebiyle oluşmuş.
Nature Communications bülteninde yayımlanan bulgular Dünya’nın yüzey şeklini, sığ denizler ile düşük rakımlı karasal köprülerin ortaya çıkıp kaybolmasıyla bu yüzeyin zaman içinde geçirdiği evrimi ve tektonik levhaları hareket ettirip depremlere sebep olan kuvvetleri anlamak bakımından önemli sonuçlar doğurabilir.
Yapılan bir diğer önemli keşif de, astenosferin ortalama bir levhaya göre üç kat hızlı (yılda 15 cm) hareket ediyor olması.
Üstte duran levhalardan bağımsız şekilde hareket ederek onları farklı bir yönde sürükleyebiliyor.
Yapısal jeoloji, tektonik ve manto yapısı yardımcı profesörü olan eş yazar Jonny Wu, “Yeni bulgular, subdüksiyonun her zaman yönlendirici etmen olduğunu söyleyen tepeden inme görüşe meydan okuyor” diye açıklıyor. “Levhaların bir hokey pakı gibi hareket ettiğini ve alt kısımdan kayganlaştırıldıklarını düşünün. Ancak bizim bulduğumuz şey, hokey masasının hareket eden paka kendi akımlarını uyguladığını ve alttan yukarı doğru gerçekleşen, iyi anlaşılmamış bir hareket meydana getirdiği yönünde. İşte burada da o hareket ölçülüyor.”
Yazar: Sara Tubbs/Houston Üniversitesi. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
