Bunun iyi bir sebebi var.
Bu makale aslen The Conversation‘da yayımlandı.
Sevdiğiniz doğa belgeselini izlediğinizi hayal edin. Yırtıcı saklandığı yerden birden hücum ediyor, ağzı alabildiğine açık ve av … birden gevşiyor. Ölü gibi görünüyor.
Bazı hayvanlar için bu donma tepkisi (“tonik hareketsizlik” şeklinde adlandırılıyor) hayat kurtarıcı olabiliyor. Avustralya keseli sıçanlarının yırtıcılardan kaçınmak için “ölü taklidi yaptıkları” biliniyor. Tavşanlar, kertenkeleler, yılanlar ve hatta bazı böcekler de yapıyor.
Peki bunu bir köpek balığı yaptığında ne oluyor?
Son çalışmamızda, bu ilginç davranışı köpek balıklarında, vatozlarda ve onların akrabalarında keşfe çıktık. Bu grupta, tonik hareketsizlik hayvan baş aşağı döndüğü zaman tetikleniyor; hareket etmeyi bırakıyor, kasları rahatlıyor ve transa geçmiş gibi bir duruma giriyor. Hatta bazı bilim insanları tonik hareketsizliği belli köpek balığı türlerini güvenli şekilde tutma yöntemi olarak kullanıyor.
Peki bu neden oluyor ve bu deniz yırtıcılarının hayatta kalmasına gerçekten yardımcı oluyor mu?
‘Donan köpek balığının’ gizemi
Hayvanlar aleminde iyi bilinmesine karşın, tonik hareketsizliğin ardındaki sebepler belirsizliğini koruyor; özellikle de okyanusta. Genellikle yırtıcılara karşı bir savunma olduğu düşünülüyor. Fakat köpek balıklarında bu fikri destekleyen hiçbir kanıt yok ve alternatif hipotezler mevcut.
13 köpek balığı ve vatoz türü ile bir kimera türü (köpek balıklarının genelde hayalet köpek balığı denilen bir akrabasını) test ederek, su altında nazikçe ters döndürüldüklerinde tonik hareketsizliğe girip girmediklerini görmeye çalıştık.
Yedi tür girdi ama altısı girmedi. Ardından bu davranışı köpek balıklarının yüz milyonlarca yıllık aile hikayesinde saptamak için evrimsel araçlar kullanıp, söz konusu bulguları analiz ettik.
Peki neden bazı köpek balıkları donuyor?
Üç temel hipotez
Köpek balıklarında tonik hareketsizliği açıklamak için üç temel hipotez bulunuyor:
- Yırtıcılara karşı strateji: Yenmekten kaçınmak için “ölü taklidi yapmak”
- Üremedeki rol: Bazı erkek köpek balıkları, çiftleşme sırasında dişileri ters döndürüyor; bu yüzden tonik hareketsizlik, mücadelenin azalmasına yardımcı oluyor olabilir
- Duyusal fazla yüklenme tepkisi: Son derece yüksek uyarım esnasında bir tür kapanma
Elde ettiğimiz sonuçlar bu açıklamaların hiçbirini desteklemiyor.
Köpek balıklarının kendilerine saldırıldığı zaman donmaktan fayda sağladığını gösteren hiçbir güçlü kanıt yok. Aslında katil balinalar gibi modern yırtıcılar, köpek balıklarını hareketsiz hale getirmek ve sonrasında besin yönünden zengin karaciğerlerini çıkarmak için onları ters çevirerek bu yanıtı onlara karşı kullanabiliyorlar ki bu ölümcül bir istismar.
Üreme hipotezi de yeterli gelmiyor. Tonik hareketsizlik cinsiyetler arasında farklılık göstermiyor ve hareketsiz kalmak, dişileri zararlı veya zoraki çiftleşme etkinliklerine karşı yatkın hale getirebiliyor.
Peki duyusal aşırı yüklenme görüşü? Test edilmiş ve de doğrulanmış değil. Bu yüzden biz daha basit bir açıklama sunuyoruz. Köpek balıklarındaki tonik hareketsizlik muhtemelen evrimsel bir kalıntı.
Evrimsel bir yük vakası
Bizim evrimsel analimiz, tonik hareketsizliğin “pleziyomorfik” olduğunu akla getiriyor; yani muhtemelen antik köpek balıklarında, vatozlarda ve kimeralarda bulunan, atadan kalma bir özellik. Fakat türler evrimleştikçe, pek çoğu bu davranışı kaybetmiş.
Aslında tonik hareketsizliğin, farklı gruplarda birbirinden bağımsız olarak en az beş kez kaybolduğunu keşfettik. Bu durum, “Neden?” sorusunu akla getiriyor.
Bazı ortamlarda, donmak aslında kötü bir fikir olabilir. Küçük resif köpek balıkları ve dipte gezen vatozlar, genelde beslenir ya da dinlenirken karmaşık mercan alanlarındaki dar yarıklardan geçiyor. Böyle ortamlarda gevşemek onları sıkıştırabilir veya daha kötü bir şeye neden olabilir. Bu durum, söz konusu davranışın kaybolmasının aslında bu soy hatlarında avantajlı olabileceği anlamına geliyor.
Peki tüm bunlar ne anlama geliyor?
Zeki bir hayatta kalma taktiğinden ziyade, tonik hareketsizlik sadece “evrimsel yük” olabilir; eskiden bir amaca hizmet eden fakat artık kendisine karşı seçilim olacak kadar zarara yol açmadığı için bazı türlerde devam eden bir davranış.
Doğadaki her özelliğin uyumlu olmadığını hatırlatan güzel bir örnek. Bazıları sadece tarihten kalma bir tuhaflık.
Çalışmamız, köpek balığı davranışıyla ilgili uzun zamandır süregelen varsayımlara meydan okumaya yardımcı oluyor ve okyanusun derinliklerinde hâlâ iş başında olan bu gizli evrim hikayelerine ışık tutuyor. Bir köpek balığının “ölü taklidi yaptığını” duyduğunuzda, bunun sadece çok ama çok uzun bir süre öncesinden kalan bir kas hafızası olabileceğini hatırlayın.
Yazar: Jodie L. Rummer ve Joel Gayford/The Conversation. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
