Kış mevsimi, teknik olarak henüz kış değilken bu yıl hızlı bir başlangıç yaptı. Soğuk dalgaları, Birleşik Devletler’in doğu kısmının üçte ikisini etkisi altına aldı ve bölge boyunca birkaç tane kış fırtınası görüldü.
Şartlar biraz hafiflese de, henüz kışın zirvesine gelmiş değiliz. Karlı ve soğuk koşullar geri dönecek ve daha sıkı duruma gelecek mi?
Kutup girdabı adı verilen ve Kuzey Kutbu’nun etrafında dolanan uğultulu hava akışı, bu konuda kozları elinde tutuyor. Bu kozlardan çok rahatsız edici bir şey çıkabilir ve Birleşik Devletler’in doğusunda olağanüstü hava koşulları meydana gelebilir.
ABD Atmosfer ve Çevre Araştırması kurumunda iklim araştırmacısı olan Judah Cohen, girdabın durumunu izliyor ve herhangi bir bozulma işaretine karşı en son tahmin modellerini her gün kontrol ediyor. Cohen, bazı modellerin Aralık sonu veya Ocak başında yansıttığı şeylerden kaygı duymuş.
Atmosferde yaklaşık 18 kilometre yükseklikte bulunan girdap istikrarlı olduğunda, Birleşik Devletler ve Avrupa’daki koşullar epey alışılageldik olmaya eğilim gösteriyor. Normal fırtına karışımlarıyla, ani soğuklar ve ısınmalarla birlikte kış, yine kış olmaya devam ediyor.
Ancak girdap bozulduğunda; sıradan bir kış mevsimi aniden şiddetli hale gelip uzayabiliyor. “Kış mevsiminin tamamını etkileyebilir” diyor Cohen bir mülakâtta.
Bu durumun sonuçlarını anlamak için, geçen yılın Şubat ayına gitmemiz lazım. Girdap, o noktaya kadar istikrarlı bir durumda kalmıştı ve kış mevsimi hafif, sıradan geçmişti. Ancak girdap, ansızın bölündü.
Bu kırılma; ilk önce Avrupa ve Asya’da öfkeli bir soğuk rüzgarını serbest bırakarak zincirleme bir tepkimeyi başlattı. Sibirya’nın buz gibi havası kıtayı istila ederken, basın; bu âni hava soğumasına “doğudan gelen canavar” ismini takmıştı.
Keskin soğuk, Mart ayında ABD’yi vurmuştu. Nispeten ılıman olan Atlantik sularıyla çarpışan kutup havası, Doğu Kıyısı boyunca birbiri ardına dört büyük hortum meydana getirmişti.
Etkileri haftalar boyunca devam etmişti. “Bu etkileri, Nisan sonuna kadar hissetmiştik” diyor Cohen.
Kutup girdabında meydana gelen benzer bozulmalar, diğer birkaç şiddetli kış mevsiminin de niteliğini belirlemişti. Bunlar arasında, Orta Atlantik’in bazı bölgelerinde, kayıtlardaki en karlı kış olan 2009-2010 ve özellikle Büyük Göller’de anormal derecede soğuk olan 2013-2014 dönemi de yer alıyor.
Kutup girdabındaki bir sonraki bozulmayı tahmin etmek
Cohen, kendi blogunda ve Twitter hesabında kutup girdabının durumuna dair fikirlerini paylaşıyor. Kendisi geçen hafta şu tweet’i atmıştı: “Önümüzdeki haftalarda, kutup girdabında önemli bir bozulma gerçekleşeceğine dair olan inancımız artıyor. Bu olay, bu kış Kuzey Yarımküre’deki havanın durumunu belirleyen en önemli tek şey olabilir.
Ancak girdap davranışı değişken olabilir ve davranışın tahmin edilmesi zor olabilir. Amerikan modelleme sistemi, bu ay gerçekleşecek bir bozulmayı desteklerken, Avrupa örnekleme sistemiyse bunu Ocak ayının başına kadar erteliyor.
Girdap bozulması, âni stratosfer ısınması (SSW) olayı olarak bilinen bir doğa olayıyla ilişkili. Stratosfer, çoğu hava olayının meydana geldiği troposferin üstünde duran ve girdabın yer aldığı ince bir hava katmanı (bazen stratosferdeki girdap ile ilişkilendirilen, troposfersel bir kutup girdabı da var).
Böyle bir stratosfersel ısınma olayı esnasında, o sırada etkili olan rüzgarlar azalıyor veya yön değiştiriyor, katman ısınıyor, girdap yerinden çıkıyor ve bazen de dağılıyor.
Stratosfersel ısınma olaylarını tahmin etmek, henüz yeni bir bilim alanı. Ayrıca model tahminleri, her zaman pek güvenilir olmuyor. Bu durumda; Amerikan modelleme sistemindeki her canlandırmanın, sonraki 16 gün içerisindeki stratosfersel ısınmayı yansıtması, güveni artırıyor.
Ancak ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi’nde çalışan bilim insanı Amy Butler, “diğer yöntemlerin çok sabit olmaması, dikkatli olmayı gerektiriyor” diye tweet atmıştı.
Stratosferin ısındığı ve girdabın bozulduğu varsayıldığında, stratosferin yüksek kısımlarında gerçekleşen değişimlerin atmosferin diğer kısımlarına gelmesi ve günlük hava durumunu etkilemesi zaman alıyor.
Bozulmanın teşvik ettiği olaylar zinciri, doğuya doğru esen ve stratosferden troposfere alçalan bir hava akımıyla başlıyor. Troposferde yaklaşık 9 kilometre yükseklikte yer alan bu yüksek hızlı hava akışı (jet akışı), tepki olarak zayıflıyor ve güneye itiliyor.
Jet akışı güneye kaydıkça, soğuk hava kutup bölgelerinden tahliye oluyor ve tıpkı bir buzdolabının kapısı açık kaldığında olduğu gibi, orta enlemlere doğru dökülüyor.
Kuzey Kutbu’ndan dökülen soğuk havanın ilk önce nereye ineceğini; Avrupa’ya mı, Asya’ya mı yoksa Birleşik Devletler kıtasına mı ineceğini tahmin etmek zor. Geçmişte meydana gelen pek çok girdap bozulmasında, soğuk ilk önce doğu yarımküreyi vurmuştu. Bu sefer yine böyle olabilir.
Oklahoma Üniversitesi’nde meteoroloji profesörü olan Jason Furtado, model tahminlerine dayalı olarak; “İlk önce Avrasya’da hissedilecek” diye tweet’liyor.
Bozulmanın gerçekleşmeme veya daha fazla gecikme ihtimali de var. Bozulmanın zamanı, bazı model tahminlerinde geriye itilmiş ve bozulmanın etkileri ne kadar ertelenirse; kış mevsiminin çekirdek ayları üzerinde o kadar az etki göstermesi muhtemel.
“Ne kadar uzun sürede meydana gelirse, o kadar sıcak bir kış geçirmemiz olası” diyor Cohen.
Kutup girdabı kullanılarak kış mevsiminin tamamı tahmin edilebilir mi?
Yukarıda belirtildiği gibi; kutup girdabının davranışını, bir veya iki hafta önceden bile tahmin etmek kolay değil. Ancak Cohen, Sibirya’daki kar örtüsünün davranışının ve Kuzey Kutbu’ndaki deniz buzu miktarının çözümlenmesiyle; herhangi bir kış mevsimindeki bir bozulma olasılığının aylar öncesinden tahmin edilebileceğini söylüyor.
Tarihsel veriler, Sibirya’da sonbaharda karlar hızlı şekilde yükseldiğinde ve Barents-Kara denizindeki deniz buzu boyutu normalin altında olduğunda; önümüzdeki kış girdabın bozulma ihtimalinin artacağını öne sürüyormuş. Cohen’a göre, geçtiğimiz sonbaharda her iki koşul da sağlanmış ve Cohen, “önemli bir bozulma için her şey hazır gibi görünüyor” diyor.
Bu nedenle Cohen’in kış tahmini, Merkez ve Doğu Birleşik Devletler’de normalden daha soğuğa doğru kayıyor. Kendisi ayrıca Washington’da, yaklaşık 38 cm olan ortalama kar yağışının normalin üstüne çıkarak 53 cm’ye ulaşacağını tahmin ediyor.
On yıldan fazla süredir kış tahminleri hazırlayan Cohen; bir bozulmanın, kış mevsiminin niteliğini nasıl değiştirebileceğinin ve girdap davranışının öneminin farkına vardıktan sonra, yöntemlerini buna göre değiştirmiş.
Kendisi daha önce Ekim ayında Sibirya’daki kar örtüsünü kullanarak, Kuzey Kutup Titreşimi olarak bilinen bir kalıbın kış evresini tahmin etmeye çalışmış. Yükselen kar kalınlığı ile bu titreşimin; Kuzey Amerika’nın doğusundaki soğuk ve karlı koşulları destekleyen negatif evresi arasında bir bağlantı olduğunu bulmuş.
Fakat 2014-15 ve 2015-16 kışlarında, kar örtüsü ile titreşim arasındaki ilişki bozulmuş. Bu yüzden Cohen, yöntemin “düzeltilmesi” gerektiğini söylüyor.
O zamandan beri, (Kuzey Kutbu Titreşimi evresiyle ilişkili fakat ona bağımlı olmayan) kutup girdabına veri girmek üzere yöntemini evrimleştirmiş. “Kuzey Kutbu Titreşimi evresine göre daha iyi bir tahmin sunabiliyor” diyor.
Cohen’in yöntemi, azalmakta olan Kuzey Kutbu Denizi’nin buz boyutuna bağlı olduğundan; girdabın davranışı hakkında sadece aylar değil, yıllar öncesinden bile bazı ipuçları verebilir.
İklim ısınması önümüzdeki yıllarda devam edip, Barents-Kara deniz bölgesindeki deniz buzları eridikçe, “bu durum kutup girdabının daha fazla bozulmasına zemin hazırlayacak” diyor. Diğer bir ifadeyle, Birleşik Devletler kıtası, Avrupa ve Asya; gelecekte sert kışlarla karşılaşabilir.
The Washington Post
