COVID-19’a dair tüm sorularınızı bir salgın hastalık uzmanına sorduk.
PopSci’nin COVID-19 dosyasının tamamını buradan takip edin.
Yeni koronavirüs Ocak ayında Çin geneline yayılmaya başladığından beri, küresel çapta yaklaşık 4.7 milyon kişiye bulaştı.
Yaygın panik halinin ortasında, internetteki yanlış bilgiler de dallanıp budaklanıyor; bazı internet siteleri, sıcak suyla banyo yapmanın ve el kurutucularının virüsünü öldürebildiğini bile iddia etti. Hatta bazı insanlar, köpeklerine yüz maskesi taktı. Ancak virüs muhtemelen, kediler ve köpekler gibi evcil hayvanlardan insanlara geçemiyor.
Bu kafa karışıklığının bir sebebi de, şu an dünya çapında gezinen koronavirüsün nispeten yeni olması; uzmanların bile bu konuda pek bir fikri yok.
Johns Hopkins Sağlık Güvenliği Merkezi’nde salgın hastalık bilimci olan Caitlin Rivers, “Hepimiz bu soruların cevabını bilmeyi umuyoruz fakat bulaşıcı salgın hastalık biliminde, bu belirsiz alanda çalışmaya alışığız” diyor. Kendisi daha önce Ebola ve MERS gibi bulaşıcı hastalıklar üzerinde çalışma yapmış ve bunların da başlangıçta, kesin bilginin az olduğu zamanlarda benzer sorunlar oluşturduğunu; yeni virüsler karşısında tam bilimsel tetkiklerin zaman aldığını söylüyor. “Muhtemelen okurlar için moral bozucu görünüyor fakat yeni bir patojenle karşılaşmanın zorluklarından birisi de bu.”
İşte, bize gelen en yaygın sorulardan bazıları ve Rivers ile diğerlerinin elindeki cevaplar.
COVID-19 enfeksiyonumun olup olmadığını nasıl bilirim?
Bu hastalık genelde nezle gibi görünüyor. Maruz kaldıktan sonraki iki ila 14 gün arasında, insanların genelde ateşi çıkıyor ve öksürüğü başlıyor. Rivers’ın söylediğine göre insanlar nefes darlığı da çekiyor ancak muhtemelen bu durum, çoğu hafif enfeksiyonda meydana gelmiyor.
Amerika Hastalıkları Önleme Merkezi’ne (CDC) göre; virüsün bulaştığı bir bireyle yakın temas kurduktan veya insanlar arasında yayılmanın devam ettiği bir bölgeyi ziyaret ettikten sonra böyle belirtiler gösterirseniz, doktorunuzu aramalısınız.
Enfeksiyona karşı en savunmasız olanlar kimler?
Rivers’in dediğine göre insanlar, bu yeni virüsü en çok yakın temas yoluyla ve burun ya da ağızdan gelen su damlacıkları aracılığıyla kapıyor (yakın temas, 2 metre veya daha kısa bir mesafe şeklinde tanımlanıyor).
Virüs bulaştığı zaman, ciddi hastalık tehlikesi en yüksek olan kesimler; yaşlı insanlar veya kalp hastalığı, diyabet ve akciğer hastalığı gibi ciddi kronik durumları olan bireyler oluyor.
SARS-CoV-2 virüsünün çıktığı Çin’den gelen raporlar, COVID-19’un insanları yaşa göre nasıl etkilediğini ortaya çıkarabilir. Geçen ay itibariyle, Çin’de tanımlanan vakaların sadece yaklaşık yüzde 10’u 30 yaş ve altındaki kişilerden oluşuyordu ve yalnızca yüzde ikisi 20 yaşın altındaydı. Vakaların dörtte üçü, 30 ile 69 yaş arasındaki yetişkinlerde meydana gelmişti. 70 yaş üzeri insanlar, vakaların yüzde 12 civarına kadarını oluşturuyor.
Yaşlı nüfuslarda ölüm oranları da yukarı çıkıyor. En yüksek oran, 80 yaş ve üstü insanlarda görülüyor. Bu kişilerin yüzde 14.8’i ölmüş. 70-79 yaş aralığının yüzde sekizi; 60-69 yaşın yüzde 3.5’i ve 50-59 yaşın yüzde 1.3’ü virüse yenilmiş. 50 ve altı yaşındakilerde ölüm oranı yüzde bir. 4500’den fazla vaka olmasına karşın, 30 yaş altında toplamda sadece 8 ölüm var.
Kadınlar ve erkekler hemen hemen eşit miktarda hasta olsa da; ölümlerin neredeyse üçte ikisi erkeklerde gerçekleşmiş. Vox’un aktardığına göre bu durum, Çin içerisindeki alışkanlıkları yansıtıyor olabilir; çünkü sigara içmek, oradaki erkeklerde daha yaygın.
Nüfus özelliklerine dayalı ilave COVID-19 bilgisi için, buraya tıklayın.
İnsanlar ne kadar süre hastalık bulaştırıyor?
STAT, Pazartesi günkü ön baskı çalışmasına dayalı olarak; hafif hastalık geçiren insanların, muhtemelen yaklaşık 10 günden sonra virüsü bulaştırmadığını aktarıyor. (Yeni koronavirüs üzerinde yapılan yeni çalışmalardan bazıları henüz hakem denetiminden geçmedi; bu yüzden yeni bilgilerin bazıları tamamen kesin değil.) İnsanların enfeksiyonu yenmesine yardımcı olan COVID-19 antikorları, muhtemelen beş ila 12 gün civarında gelişiyor. Bağışıklık sistemlerimizin verdiği bu hızlı tepki, vakaların çoğunun (yaklaşık yüzde 80’inin) neden şiddetli hale dönüşmediğini açıklayabilir. Rivers’in söylediğine göre araştırmacılar, bağışıklık tepkisinin hangi seviyede yeterli olduğunu hâlâ bilmiyorlar.
COVID-19 en kolay biçimde, insanların en hasta oldukları zaman yakın temas yoluyla yayılıyor; fakat CDC, belirti göstermeyen bireylerin virüsü halen bulaştırabileceğini bildiriyor. Sağlık yetkilileri, iyileşen insanların virüsü yayıp yaymadığından hâlâ emin değiller. İnsanlar virüsü teknik olarak boğazlarından veya dışkılarından yaysalar da; Şubat ayında yapılan iki çalışmada bulunduğu üzere bazı insanların test sonuçları, iyileştikten birkaç hafta sonra olumlu çıkmış. Ancak bu durum, bu kişilerin hastalığı mutlaka bulaştıracağı anlamına gelmiyor.
Virüs nereden çıktı?
SARS-CoV-2 virüsü, ilk olarak 2019 yılının Aralık sonlarında Çin’in Vuhan şehrinde ortaya çıktı. Kesin kaynak şimdilik bilinmiyor fakat ilk COVID-19 hastalarının çoğu, bir balık ve vahşi hayvan pazarını ziyaret etmiş. Araştırmacılar şimdi, bu virüs ile yarasalar arasındaki kesin ilişkiyi araştırıyor. Virüs insanlara ulaşmadan önce, yarasalardan aradaki bir hayvana sıçramış olabilir.
Rivers’in söylediğine göre kökeni bulmak, gelecekte yüksek tehlike içeren durumlardan kaçınmak için önemli olabilir fakat (taze et, balık ve mahsul satılan) pazarları takıntı haline getirmeye de gerek olmayabilir.
“Belli bir şeyden emin olamıyoruz” diyor. “Bu yüzden, kaynağı pazar mı yoksa değil mi bilmiyorum; fakat bence bu tür hikayeler gerçekten ziyade mecazi.”
Virüs vücuduma nasıl girer?
SARS-CoV-2 virüsü, vücuda en çok yakın temasla birlikte, burun ve ağızdan gelen su damlacıkları yoluyla giriyor. Bu yüzden hastalık, bulaştığı evlerde ve el sıkışma gibi fiziksel etkileşimlerde kolayca yayılabiliyor diyor Rivers.
Bu yeni koronavirüs, çocukları nasıl etkiliyor?
Şubat itibariyle 10 yaşından küçük çocuklar, Çin’in 72.314’lük toplam vaka sayısının sadece 416’sını ya da yaklaşık yüzde 1’ini oluşturmuştu. Virüsün bulaştığı çoğu çocuk, nezle benzeri hafif belirtiler gösterdi. Bu durum, gençlerde hastalığın yeterince teşhis edilmemesine katkı sunabilir. Ancak yine de çocuklar, virüsü daha savunmasız insanlara geçirebilir ve yayabilir: Çin’in Şenzen şehrinde yapılan yeni bir çalışmada, tanımlanan çocuk vakasında keskin bir artış görüldüğü bildirilmiş. Bu durum, COVID-19’un aileler içinde kolaylıkla yayıldığını gösteriyor olabilir.
Evcil hayvanlar COVID-19 yayar mı?
Evcil hayvanınız muhtemelen size virüs bulaştıramaz; fakat Hong Kong Tarım, Balıkçılık ve Koruma Bakanlığı’na göre virüs kapabilirler ve testleri zayıf seviyelerde olumlu çıkabilir. Hong Kong’da yaşayan bir Pomeranya köpeği, bu hastalığı sahibinden kapmış olabilir; fakat herhangi bir belirti göstermemiş.
Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü’ne göre, köpeklerin hasta olabileceğini ya da bu insan hastalığının yayılmasında pay sahibi olduklarını gösteren bir kanıt yok. Evcil hayvan bakanlar; “hayvanların, hayvan mamalarının veya levazımlarının etrafında gezmenin veya onları tutmanın öncesinde ve sonrasında el yıkama; bunun yanısıra öpmekten, yalamaktan veya yiyecek paylaşmaktan kaçınma” gibi temel temizlik önlemlerini uygulamalılar.
Yiyecek veya içecek yoluyla geçebilir mi?
Şimdilik kesin bir kanıt olmasa da, yiyeceğe dokunan enfekte insanlar virüsü başkasına geçirebilir (insanların dışkılarında bulunan virüs, burun ya da ağızdan gelen damlacıklar yoluyla yayılabiliyor). Fakat bulaşıcı hastalık uzmanı Todd Ellerin’in bir blog gönderisinde söylediği üzere, pişirme işlemi virüsü öldürebilir.
Birden Fazla Defa COVID-19 Kapabilir Misiniz?
Şubat ayında çıkan dedikodulara göre Japon bir kadın, iki defa COVID-19’a yakalanmıştı. Uzmanlar, bunun çok büyük ihtimalle ikinci bir enfeksiyondan ziyade; hastalığın tekrar nüksetmesi olduğuna karar vermişti.
Genel olarak, yeniden enfeksiyon kapmak çok olağandışı görünüyor: Rivers’in söylediğine göre çoğu bulaşıcı hastalık, iyileşme sırasında kalıcı bir bağışıklık tepkisini tetikliyor. Eğer COVID-19’u ikinci defa kapan biri olsaydı, bu kişide bağışıklık yetmezliği olurdu; ancak Rivers’a göre bu durum, hâlâ çok nadir görülen türden.
Koronavirüs yüzeylerde ne kadar uzun yaşar?
Rivers, bunu henüz bilmediğimizi ve daha fazla araştırmanın gerektiğini söylüyor. Virüs bazı yüzeylerde tespit edilse bile, mutlaka insanlara bulaşacağı anlamına gelmiyor. COVID-19’un bu şekilde yayıldığı, virüs sadece bir laboratuvar ortamında yetiştirilirse kanıtlanabilir; ki bunun için daha geniş bir çalışma gerekiyor.
“Mümkün olan şey ile en muhtemel bulaşma güzergâhı arasında bir fark var” diyor Rivers.
Şimdilik CDC, muhtemel bulaşma tehlikesini azaltmak amacıyla yüzeylerin temizlenmesini öneriyor.
Toplu taşımaya binersem virüs bulaşır mı?
Virüs yüzeyler üzerindeki etkisi belli olmasa da, burun veya ağızdan çıkan su damlacıkları yoluyla yayılabilir. Bu yüzden iş çıkış saatinde sıkış tepiş bir trende gitmek tehlike oluşturuyor; özellikle de uzun yollarda: Virüsün bulaştığı bir insanla en az 15 dakika boyunca yakın temasta (yaklaşık 2 metre uzaklıkta) olmak, COVID-19’u yayabilir.
Şu an dünya çapındaki kamusal taşıma makamları, yayılmayı önlemek amacıyla taşıtları dezenfekte etmek ve havalandırmayı ayarlamak gibi önlemler alsa da; bu tedbirlerin etkili olup olmadığı belli değil.
Grip aşısı beni korur mu?
Rivers’in söylediğine göre doğrudan bir faydası yok; çünkü hem grip, hem de COVID-19’un aynı anda bulaşması yaygın görülmüyor. Yine de grip hastalarının daha az olması, sağlık birimlerinin yükünü önemli oranda azaltabilir.
Sabun ve el dezenfektanı kalmadıysa ne yapmam lazım?
Temizlik ürünleri raflardan uçup giderken, bazı dükkanlar el dezenfektanı ve sabunları sayıyla vermeye başladı; ki bu durum, COVID-19 enfeksiyonlarını önlemede son derece faydalı. Profesyonel şekilde üretilen ürünler en iyisi olsa da, daha fazla satın alana kadar kendi el dezenfektanınızı yapmanız mümkün.
Enfeksiyondan kaçınmak için sakalımı tıraş etmeli miyim?
İster tıraş edilsin, ister edilmesin; sakalların muhtemelen bu hastalığın yayılmasıyla ilgisi yok. Geçen ay internette dolaşan yanlış bilgiler yüzünden kullanıcılar, CDC’nin COVID-19’dan kaçınmak için belli sakal şekillerini önerdiğini zannetmişti. O poster, bu yeni koronavirüse istinaden oluşturulmamış; iş yerinde solunum korumasına ihtiyaç duyan uzmanlar için tasarlanmıştı. CDC, gerçekten hasta olduğunu hissetmediği sürece ortalama bir insanın yüz maskesi takmasını tavsiye etmiyor.
Dışkı yoluyla yayılabilir mi?
İnsanlar belirti göstermeyi bıraktıktan sonra bile, virüsün izleri dışkılarda ortaya çıkabilir. Fakat bu kalıntıların bulaşıcı olup olmadığı şimdilik belli değil. Virüsü, yakın temas veya su damlacıkları yoluyla kapmanız ya da yaymanız çok daha olası.
Kağıt parayı tutarsam COVID-19 kapar mıyım?
Tekrardan, bu virüsün yüzeylerde ne kadar uzun süre durduğunu veya kalan kalıntıların insanlara bulaşıp bulaşmadığını gerçekten bilmiyoruz. Eğer endişe duyuyorsanız, belki de kredi kartlarına veya sanal ödeme yöntemlerine geçiş yapmalısınız (telefonunuzu ve kartlarınızı düzenli olarak temizlediğinizden emin olun). Ve her zaman olduğu gibi, ellerinizi yıkayın.
Yazar: Molly Glick/Çeviri: Ozan Zaloğlu
