Bu salgını anlamanıza yardımcı olacak bir sözlük… Yoksa yayılım mı demeliydik?
PopSci’nin COVID-19 dosyasının tamamını buradan takip edin.
Koronavirüs
Birçok ahali bu hastalığa “koronavirüs” dese de, aslında bu; nezleden SARS ve MERS’e kadar pek çok şeye sebep olabilen bir virüs ailesini tanımlamak için kullanılan genel bir terim. Bu yeni soy veya yeni koronavirüs (nCoV) ise, insanlarda daha önce görülmemiş olanı. Bütün koronavirüsler, esasında hayvanlardan geliyor (SARS misk kedilerinden, MERS develerden); bu sebeple, çok beklenmedik şekilde ortaya çıkabiliyorlar.
COVID-19
Bu yeni koronavirüsün sebep olduğu üst solunum yolu hastalığı. Bu isim verilmiş çünkü bu, 2019 yılında ortaya çıkan KOronaVİrüs Hastalığı (İngilizcesi disease). Türkçe olarak KOVİH-19 diyebiliriz.
Toplulukta yayılma
Ortaya çıkan bir hastalık yayıldıkça; kamu sağlığı yetkilileri, bunların nereden çıktığına dayalı olarak vakaları takip ediyor. Vakalar, bir ülkeye yolculuk yoluyla girebiliyor çünkü bir insan, hastalığın bulunduğu bir bölgeden gelmiş olabiliyor veya hastalık topluluğa yayılmış olabiliyor; yani hastalığın ortaya çıktığı bir yerden hastalık kapan birisi, hastalığı, içinde yaşadığı topluluktaki başka birine geçirmiş olabiliyor. Birçok yönde, toplulukta meydana gelen yayılma daha kötü. Bu terim; virüsün artık, daha önce hastalığın olmadığı yeni bir bölgede dolaştığını belirtiyor.
Salgın
Bu terimin teknik bir açıklamasının olduğunu düşünebilirsiniz, fakat salgınların hepsi görecelidir; yani bu durum, belli bir bölgede belli bir türde görmeyi umduğunuz vaka sayısına kıyasla bir artış meydana gelmesi demek. Örneğin; nezle gibi bir şeyde, bir ülke veya bölgede binlerce vaka olması beklenir. Fakat genelde bir ayda yalnızca dört ya da beş kişiyi etkileyen bir hastalık, binlerce kişiye bulaşıyorsa; bu bir salgındır.
Eğri’nin düzleşmesi
Bir seferde hasta olan insan miktarını dağıtmak amacıyla; önleyici tedbirler ve sosyal mesafe tedbirleri uygulama fikri. Tedbirler olmadan, tek seferde pek çok insan hasta olur ve bu durum, hastalık grafiğinin uzayıp daralmasına yol açar. Bu önlemlerle birlikte, grafiğin eğimini düzleştirebilirsiniz; toplamda da bu kadar fazla insan hasta olabilir fakat bunlar zamana yayılacaktır. Bir sağlık sisteminde, özellikle de yoğun çalışan bir sağlık sisteminde; bir yılda bir milyon kişinin hasta olması, üç ayda bir milyon kişinin hasta olmasından daha iyidir.
Patlak verme
Bu terimin İngilizcesinin tam Türkçe karşılığı bulunmuyor. Patlak verme, ortaya çıkma diyebiliriz. Salgına benziyor fakat bu terim, genelde çok kısıtlı olan coğrafî bölgeler için kullanılıyor. Muhtemelen “Orta Doğu’da patlak veren bir hastalık” demezsiniz ancak; örneğin, “Lübnan’da ortaya çıkan bir hastalık” veya daha özel bir şekilde, “Beyrut’ta ortaya çıkan bir hastalık” diyebilirsiniz.
Yayılma
Yayılma, salgının daha büyük olanı (birkaç ülkeye ve hatta kıtalara yayılan hastalık gibi); fakat bunu herkes aynı şekilde kullanmıyor. Neyin tam olarak bir yayılma teşkil ettiği konusunda katı kurallar bulunmuyor. Dünya Sağlık Örgütü, bu terimi “yeni bir hastalığın dünya çapında yayılması”na ayırmış; yalnızca birkaç ülkeye yayılmasına değil. 11 Mart itibariyle de örgüt, COVID-19’u resmî olarak yayılma şeklinde tanımladı.
R0/üreme sayısı
Bir hastalığın “R sıfır” değeri, tek bir hasta kişiden kaç kişinin enfeksiyon kapacağını belirten ortalama bir sayı. Yüksek değerler, bir hastalığın çok bulaşıcı olduğunu belirtiyor; yani bir kişi, başka bir sürü insanı hasta ediyor. Bire yakın değerler, pek bulaşıcı olmuyor. Birin altındaki hastalıklar ise hızlı şekilde yok oluyor. Koronavirüsün üreme sayısı, 2.5 civarında bir yerde geziyor; bu rakam, SARS’ın değerine çok yakın fakat mevsimsel gripte gördüğümüz değerlere göre yüksek.
SARS-CoV-2
COVID-19 hastalığına sebep olan virüsün ismi. Şiddetli akut solunum sendromu koronavirüsü 2 anlamına geliyor. 2 rakamı, 2003 yılında patlak vermiş SARS hastalığına sebep olan virüsün resmî adının SARS-CoV olması ve bu yeni virüsün de onunla yakın akraba olmasından kaynaklanıyor. Genetik kodları, birbirlerine %80 civarında benziyor.
Yazar: Sara Chodosh/Çeviri: Ozan Zaloğlu
