Eğer bir ilişkide çok uzun süre kaldıysanız veya hiçbir yere gitmeyen bir projede takılı kaldıysanız, yalnız değilsiniz. İnsanlar genelde zaman ve çaba harcadıkları bir şeyden vazgeçmek istemiyor. Bu durum, “batık maliyetler” olgusu şeklinde adlandırılıyor ve bir uğraşta ne kadar kaynak kaybedersek, devam etmemiz de o kadar muhtemel hale geliyor; beyhude olduğunu hissetsek bile…
Peki neden böyle bir davranış sergiliyoruz?
Georgia State Üniversitesi’nde çalışan araştırmacılar, bu konuda iki etmenin rol oynayabileceğini düşünüyor. Birincisi bu durum, genel maliyet ile faydayı dengelememize yardımcı olan derin, evrimsel ve çok eskilerden kalma bir mekanizma olabilir. İkincisi ise sonucun belirsizliğinin meydana getirdiği etki olabilir; sonuçta işe yarayıp yaramayacağını asla bilemezsiniz, o halde neden denemeye devam etmiyorsunuz, değil mi?
Georgia State Üniversitesi’ndeki doktora programından yeni mezun olan Julia Watzek ve danışmanı Profesör Sarah F. Brosnan, hem başlıklı maymunların (kapuçin maymunu) hem de al yanaklı maymunların aynı davranışa müsait olduklarını ve bu durumun, maymunların sonuçtan emin olmadıkları zaman daha sık meydana geldiğini bulmuşlar.
Araştırmada maymunlar, üniversiteye bağlı Dil Araştırma Merkezi’ne yerleştirilmiş. Georgia Eyalet Üniversitesi Psikoloji Bölümü ve Davranışsal Sinirbilim Merkezi’nde çalışan Brosnan, maymunların burada oynayıp vakit geçirebildikleri ve ayrıca tamamen gönüllü olup girişimsel olmayan algı ve davranış araştırmalarına katılabildikleri iç ve dış mekanların bulunduğunu belirtiyor. Aslında Brosnan, bu maymunların bazılarıyla yirmi yılı aşkın süredir çalışıyormuş. “Onlar benim ikinci çocuklarım gibi” diyor.
Çalışmada yer alan 26 başlıklı maymun ve 7 Hint şebeği, basit bir bilgisayar oyunu oynamış. Maymunların bu oyunda bir oyun kolu kullanarak, bir imleci hareket eden bir hedefe götürmeleri ve hedef hareket etmeyi sürdürürken imleci orada tutmaları gerekiyormuş. Eğer başarılı olurlarsa, başardıklarını belirten “vup” sesini duyuyorlar ve ödül kazanıyorlarmış. Eğer hareket eden hedef ile imleçlerinin teması kesilirse, ödül kazanmıyorlar ve yeni bir tur başlıyormuş. Maymunlar eğitimden geçirildikten sonra 1, 3 veya 7 saniyelik turlarla test edilmişler. “Maymunların oyunlarda gösterdiği tepki süreleri ciddi ölçüde yüksekti” diyor Brosnan. “Bu yüzden, aslında bir saniye onlar için uzun bir süre.”
Watzek ise şöyle söylüyor: “Çoğu tur sadece 1 saniye sürdü. Bu yüzden sonrasında ödül almadılarsa, çıkıp yeni bir tura başlamak aslında daha iyiydi. Bu sayede, devam etmeye kıyasla daha kısa sürede ödül kazanabiliyorsunuz.”
Araştırmacılar, her iki maymun türünün de batık maliyet etkileri gösterdiğini bulmuşlar. “Uygun süreye kıyasla 5 ila 7 kat daha uzun süre direttiler” diyor Brosnan. “Ayrıca, halihazırda ne kadar uzun süre denemişlerse, işin tümünü tamamlamaları da o kadar muhtemeldi.”
Belirsizlik, bu konuda büyük bir pay sahibi olmuş çünkü maymunlar daha fazla iş gerektiğine dair bir sinyal aldıklarında, batık maliyet davranışına karşı daha düşük duyarlılık sergilemişler fakat yine de bu davranışı göstermişler.
Watzek’a göre bu olgunun hayvanlarda incelenmesi, “bizim zihnimizin olduğu kadar onların zihninin de nasıl çalıştığı hakkında bir şeyler öğretiyor.”
Brosnan, bu durumun birkaç sebepten önem taşıdığını söylüyor. İlk olarak, bu davranışın muhtemelen evrim tarafından sevk edildiğini ve türler arasında derinlere gömülü olduğunu akla getiriyor.
“Batık maliyetlerin özeti şu: Buna çok yatırım yaptım, devam edeceğim” diyor Brosnan. Ayrıca, bu kararın sağlayabileceği bazı faydalar da olabilir. “Bazen sabırlı olmanız gerekir” diyor. Eğer yiyecek arıyorsanız, avlanıyorsanız, yumurtaların çıkmasını bekliyorsanız, bir eş arıyorsanız veya bir yuva ya da barınak yapıyorsanız sabırlı olmak faydalı olur.
İkincisi ise; mantığa büründürme gibi insanlara özgü kabiliyetlerin veya kendimizi alenen adadığımız bir şeyden vazgeçmemek gibi insanlara özgü konuların, batık maliyet olgusuna yön veren ana etmenler olmayabileceğini gösteriyor.
Ayrıca üçüncüsü de, bazen vazgeçmenin daha iyi olabileceğini hatırlatıyor.
“Denemeye devam etmeye yatkınız” diyor Brosnan. “Ayrıca kendimizi bir şeylerin peşinden giderken bulduğumuzda, biraz yansıtıcı olmalıyız. Denemeye devam etmem mantıklı mı? Yoksa hiç ödül olmadan ayrılmalı mıyım çünkü böylece, uzun vadede daha fazla kazanabilirim? Bunu yapmak gerçekten zor. Fakat neyse ki algısal kabiliyetlerimizi kullanarak, ara sıra meydana gelen batık maliyetlerin verdiği duygusal acının üstesinden gelebiliyoruz.”
Araştırmacıların yeni çalışması, Nature‘a bağlı Scientific Reports bülteninde yayımlandı
Kaynak: Georgia State Üniversitesi. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
