Dünya Sağlık Örgütü, ‘X Hastalığı’ terimini sıradaki salgına (veya yeni bir küresel salgına) sebep olma potansiyeli taşıyan enfeksiyondan bahsederken kullanıyor.
Panik yapmayın! X Hastalığı şimdilik yok ama günün birinde olabilir. X Hastalığı, Dünya Sağlık Örgütünün şu an bilinmeyen ve yeni ortaya çıkan bir hastalığı (farklı ülkelere yayılırsa) salgına dönüştürebilecek enfeksiyon durumlarından bahsederken kullandığı bir terim. 2017’de türetilen bu terim, yeni keşfedilen bir patojen veya halihazırda bilinen fakat salgın potansiyeli kazanan bir patojene ithafen kullanılabiliyor. İkinci tanıma göre COVID-19, ilk X Hastalığı’ydı. Fakat gelecekte başka bir tane çıkabilir.
İnsanlar neden şimdi bunu konuşuyor?
Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Ekonomik Forumu’nun geçtiğimiz hafta düzenen yıllık toplantısında dünya liderlerini gelecekteki salgın risklerine karşı uyarıyordu. DSÖ başkanı Tedros Adhanom Ghebreyesus, “Bazı insanlar bunun panik oluşturabileceğini söylüyor” diyor. “Fakat gerçekleşebilecek bir şeyi bekleyip ona karşı hazırlıklı olmak daha iyi; çünkü böyle şeyler tarihte pek çok kez yaşandı.”
Sıradaki X Hastalığı ne olabilir?
Bilmiyoruz, bu yüzden ona X Hastalığı diyoruz. Geniş bir virüs grubu olan koronavirüsler, COVID-19 patlak vermeden önce bile yeni bir salgının ortaya çıkmasında uzun zamandır baş aday şeklinde görülüyordu. Bunun sebebi ise yeni koronavirüsün, bu gruptan çıkan ilk tehlikeli patojen olmamasıydı. 2002 yılında Çin’de farklı bir koronavirüs yayılmaya başlamıştı. SARS adı verilen ve bulaştığı yaklaşık 10 kişiden 1’ini öldüren bir çeşit akciğer iltihabına yol açmış, sonrasında uygulanan katı enfeksiyon kontrol önlemleriyle durdurulmuştu. MERS ismini taşıyan ve çok daha ölümcül olan başka bir koronavirüs de ara sıra patlak verip, bulaştığı 3 kişiden 1’ini öldüren bir akciğer iltihabına sebebiyet veriyor. Fakat yürütülen son çalışmalar, SARS ve MERS’in yeni bir salgın tetiklemesinin zor olacağını çünkü artık dünyadaki neredeyse herkeste COVID-19’a sebep olan virüse karşı antikor bulunduğunu ve bu antikorların, koronavirüs ailesindeki diğer çoğu patojene karşı kısmi koruma sağlıyor gibi durduğunu gösteriyor.
Salgın potansiyeli taşıyan başka diğer adaylar var mı?
Bazıları iyi bilinen, diğerleri ise o kadar bilinmeyen bir sürü hastalık küresel bir tehdit oluşturabilir. Grip virüsleri geçmişte birkaç kez küresel salgınlara sebep olmuştu. Bunlar arasında 1918’deki ‘İspanyol gribi’ gibi şimdiye kadar patlak veren en ölümcül hastalıklardan biri de var. Şu an dünyayı kasıp kavuran kuvvetli bir kuş gribi çeşidi var ve ara sıra kuşlardan memelilere yayılıp kitlesel ölümlere sebep oluyor. Daha bu hafta, geçtiğimiz Ekim ayında Arjantin’deki 17.000 bebek fokbalığının ölüm sebebi olarak belirlendi. Daha sonrasında, ciddi kanamaya yol açan Ebola ve enfeksiyonun hamilelikte meydana gelmesi durumunda bebeklerin ufak kafayla doğmasına sebep olan sivrisinek kaynaklı Zika gibi diğer adaylar var. DSÖ, salgın yaratabilecek en büyük potansiyele sahip patojen listesini 2022 yılında güncelledi.
X Hastalığı’nı durdurmak için ne yapabiliriz?
Bazı güzel haberler var: COVID-19 salgını, gelecekte ortaya çıkabilecek herhangi bir X Hastalığı’nı durdurmayı kolaylaştırmış olabilir. COVID-19 yeni aşı tasarımlarının geliştirilmesini teşvik etti ve bunlar arasında, yeni patojenleri hedef almak için hızla değiştirilebilen tasarımlar da var. Örneğin, mRNA’ya dayalı aşıların çıkışına öncülük etti. Bu formülde, vücudun bağışıklık hücrelerine koronavirüsün ‘diken’ proteinini ürettiren kısa bir genetik madde parçası bulunuyor. Fakat formül sadece mRNA diziliminin yeniden yazılmasıyla güncellenip, hücrelere farklı bir protein ürettirmek üzere güncellenebilir.
X Hastalığı ile mücadele için yapabileceğimiz başka bir şey var mı?
Tedros, ülkelerin yeni hastalıklar için daha iyi erken uyarı sistemlerine ihtiyaçları olduğunu ve sağlık hizmetlerinin, talepte meydana gelebilecek beklenmedik yükselişlere karşı daha dirençli olması gerektiğini söylüyor. “Hastaneler [COVID’le] kapasitelerinin ötesine kadar çalıştıklarında, durumu yönetemediğimiz için çok sayıda insanı kaybettik. Yeterli yer yoktu, yeterli oksijen yoktu.” Tedros, X Hastalığı gelip çattığında da aynı şeyin olmasını önlemek için sağlık hizmetlerinin talebe yönelik kapasitelerini genişletebilmeleri gerektiğini söylüyor. Neyse ki X Hastalığı’nın tam olarak ne olacağını bilmeden bu hazırlıkları yapabilirler. “X Hastalığı bir boşluk doldurucu” diyor. “Hastalık ne olursa olsun onun için hazırlık yapabilirsiniz.”
Yazar: Clare Wilson/New Scientist. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
