“İnsanlık dünyayı kendisine yarar sağlayacak şekilde algılamaya koşullanmış. “
Stan Horaczek
“Keşke biraz Bitcoin alsaymışız.” Bu cümleyi son zamanlarda o kadar çok duyduk ki. Arkadaşlar, internette yorum yapanlar, dışarıda konuştuğunuz insanlar… Ancak bu defa babamdan duydum. Babamın bir kredi kartı bile yok, kart kullanması gerektiğinde alışverişini ben yapıyorum, o bana nakden veriyor, buna rağmen hiç de anlamadığı spekülatif bir yatırım aracı olan kripto paraya yatırım yapmadığı için üzüntü duyuyor.
Bu türden bir pişmanlık şu sıralar çok yaygın, tabii tek bir sanal paranın değerinin bir aile otomobili fiyatına denk geldiği günlerde bu anlaşılabilir bir şey. Eğer zihniniz pişmanlığa bu kadar koşullanmamış olsa köşeyi dönme fırsatını kaçırdık diye bu kadar üzülmezdiniz.
Tecrübe konuşuyor
Ohio’da bulunan Miami Üniversitesi’nde psikoloji doçenti olan ve pişmanlık üzerine araştırmalar yapan Amy Sommerville, “pişmanlık olmayan bir şeyi varmış gibi düşünmeye dayanır” diyor. İnsanlar “keşke”li ifadelerle düşünmeye eğilimlidirler, oysa bu tür söylemlerimizi gerçek dünyanın somut gerçekleriyle bağdaştırmamız gerekir.
4 ile 7 yaş arasında gerçek şeylerle hayal edilen şeyleri ayırt edebilecek yeteneği kazanırız. Bu kapsamda başlangıç döneminde Bitcoin almış olmak ve şimdi bir sürü sayısal paraya sahip olmak hayal edilen bir şeydir.
Gideceğimiz restoranı seçmekten, alacağımız akıllı telefona karar vermeye kadar pek çok konuda bu tür düşüncelere kapılırız. Pişmanlık açık ve bilinçli olmasa da karar vermekle ilgilidir.
Neal J. Roese ve James M. Olson 1996 yılında yayınladıkları bir makalede pişmanlığa yol açan şu üç etkiyi incelemişler :
- İşlerin nasıl daha farklı olabileceğine dair olmayan bir şeyi varmış gibi düşünme
- Gerçekleşen sonuca sebep olan karar noktasına yapılan nedensel atıf
- Durumu geç farketmeye ilişkin kişinin sözkonusu durum için belirleyici etkisini abarttığı bir önyargı
Durumun geç farkedilmesindeki etkene ilişkin ön yargı, bu bilmecenin can alıcı noktasını oluşturuyor, çünkü daha doğru bir karar almış olmamız gerektiği konusunda kendi kendimizi yanılttığımız düşünceye kapılmamıza o neden oluyor. Sumerville “insanlık dünyayı kendisine yarar sağlayacak şekilde algılamaya koşullanmış” diye açıklıyor. “Aradan zaman geçtiğinde gerçekten sahip olmadığımız fırsatları hayal etmeye başlıyoruz.” Mesela bugün değerlendirince, o zamanlar Bitcoin almak yapılacak en doğru iş gibi görünse de, o zamanki gerçekler pek te öyle değildi. Örneğin o zamanlar gerçekten bu işe harcayacak paranız var mıydı? Ya da o zamanlar bitcoin satın almak için uğraşacak zamanınız var mıydı, çünkü şimdiki gibi telefonunuzdan bir tıkla almak mümkün değildi. Ya da diyelim ki aldınız, bunca zaman piyasalardaki dalgalanmalara karşın hala elinizde tutuyor olur muydunuz? Zihniniz öyle olduğunu varsaymak istese de bu soruların cevapları biraz karmaşık.
Kendi kendimizi ödüllendiriyoruz
Sumerville “insanlık dünyayı kendisine yarar sağlayacak şekilde algılamaya koşullanmış. Eğer Bitcoin alarak zangin olduysanız, bunun şanstan ya da aldığınız iyi bir tüyodan değil de finansal dehanızdan kaynaklandığını düşünürsünüz. Bunun tersi de doğru.” diyor
Bitcoin yepyeni bir şey gibi görünse de, yatırım fikirleri, borsada oynamak, hatta kumar oynamak bile bu kavramdan nasibini almıştır. Başarılı girişimlere yatırım yapmamış olduğumuz için pişmanlık duyduğumuz gibi, batan yatırımların içinde yer almadığımız için de kendimizi takdir ederiz. Batan bir firmaya ait hisse senedimiz yoksa, hiç bir zaman alacak paramız olmamış bile olsa batışını izlerken bu firmanın hisse senetlerinden almamış olmanın akıllıca bir karar olduğunu düşünürüz.
Summerville, “Geçmişte sahip olduğumuz fırsatları gözümüzde büyütürüz, mesela üniversite mezunlarına son sene bir ders daha alabilirmiydiniz diye sorsanız, çoğunluk alabileceğini söyler. Aynı soruyu son sınıf öğrencileirne sorsanız, deli misin derler.” Geçen zaman durumumuzu nasıl algıladığımızı çarpıtır. Bitcoin almak için en iyi zaman herzaman için uzun yıllar öncedir.
Pek çok çeşit karar verici vardır
Summerville’e göre karar verici insan tiplerini iki ana kategoriye ayırabilirsiniz, insanların büyük kısmı da bu tanımların aralarında bir yerdedir.
- Durum için olabilecek en uygun seçimi yapmak isteyen kişi,
- Başarılı bir karar için elinde olmazsa olmaz ihtiyaçlar listesi bulunan ve bu kriterlere uygun olan herhangi bir çözümü uygun bulan kişi.
Bu düşünce sistemini bir müzik seti alırken uygulayalım. Seçiminizi su götürmez şekilde doğru ilan edecek piyasadaki en iyi cihazı mı almak istersiniz, yoksa sadece ihtiyaçlarınıza uygun bir şey mi almak istersiniz? İlk gruba giren kişilerin daha fazla pişmanlık yaşadıkları görülmüş.
Aynı mantık Bitcoin ya da herhangi bir yatırım aracı için de geçerli. Bazı kişiler için mali dengeyi korumak ve daha düşük kar yapmak yeterli iken, diğer kişiler bazılarının milyonlar kazandığında en doğru seçimi yapmış olduğunu düşünüyorlar.
Pişmanlıklarınız hakkında ne zaman endişelenmellisiniz?
İnsan zaman zaman bazı tercihlerle ilgili kıskançlık duyabilir, ayrıca Bitcoin gibi konularda pişmanlık duymak son derece insani bir tepki, ancak Sommerville bazı düşüncelere saplanıp kalınması durumunda dikkatli olmak gerektiğini hatırlatıyor. “Ah keşke alsaydım” diye hayıflanıp hayata devam etmek son derece normal diyor, “ama kendinizi kontrolsüz olarak sürekli bu konu ile hesaplaşırken bulursanız bir problem var demektir.”
Her işte bir hayır vardır
Şimdilik Bitcoin alma fırsatını kaçırmış ta olsanız, pişmanlık geleceğe ilişkin kararlarınızı şekillendirmeniz için bir fırsat sunar. Pişmanılığınızın sebebini anlamak, gelecekte vereceğiniz kararlardan daha fazla memnuniyet duymanıza yardımcı olacaktır.
Bu yüzden geçmişe fazla takılmayın. Kripto para zengini olmasanız da geçmişteki pişmanlıklardan çıkartılacak dersler şimdiki zamanı daha mutlu geçirmenize yardımcı olur.
