Popular Science Mart sayısının kapak yazısını yazdığım için stres üzerinde çok düşündüm geçen aylarda. Geçen yıl kestiriyorken kendi blogumda diğer canlıların da uyku deneyimleri hakkında bir seri yazmaya karar verdim. Bu yıl da, Mart sayısını yazdıktan sonra aynı seriyi stres üzerinden yazmaya karar verdim. Bu sefer bitkilerle başlıyorum.
Bitkiler stres olur mu? Oluyorsa buna sebep olan etkenler neler? Onların streslerinin bizim tecrübe edindiğimiz stresten farkı ne? Araştırmacılar bitkilerin stres cevaplarını nasıl kullanabilir?
Stres hakkında düşündüğümüzde aklımıza hiç de iyi kareler gelmez. Aklımıza getirdiklerimiz aslında dünya gerçekleri. Stres, ortam değişimlerimizde bize rehberlik eder. Bu yüzden, yeni durumlara “tehlikeli” ya da “güvenli” deriz. Bu olmasaydı hayatta kalamazdık. Yeni ortamlarda farklı çevre koşullarına maruz kalan bitkilerde de bu böyle işliyor.
Fakat bizden farklı olarak, bitkilerin ortam şartlarını veya ortamını değiştirebilecek bir “savaş ya da kaç” mekanizmaları yok. “Bitkiler, hayvanlar ve mikroorganizmalar ile kıyaslandığında, daha özelleşmiş stres cevaplarına sahiptir. Çünkü büyüyecekleri ortam kısıtlıdır ve koşulları değiştirmek için ortam değiştiremezler” diyor Teksas A&M Üniversitesi’nden bitki patolojisi uzmanı Michael Kolomiets.
İnsanlar gibi, bitkiler de birçok hormonal değişiklikler geçirir stres durumlarında. Fakat insanlardan farklı olarak, bitkilerin farklı stres durumlarına farklı cevaplarının olduğunu söylüyor Kolomiets. Mesela kuraklık absisik asit salınımını tetikler. Bu salınım, fotosentez yapmayı sağlayan ve aynı zamanda açık olduklarında buharlaşmayı arttıran porları kapatır. Ya da bir mantar saldırısını düşünelim. Bu saldırı salisilik asit salınımını tetikler ve salınım sayesinde patojenlere karşı kullanılacak savunma sistemini aktive eder. Bir herbivor saldırısında ise, bitkilerin geneli jasmonik asit salgılar. Bu asit çevredeki bitiklere salgılanan sıkıntı sinyalini gönderen bazı kimyasalların aktive olmasını sağlar. Taze kesilmiş çim kokusunun sebebi bu uçucu kimyasallardır. Bu sinyal, bitkiye yararlı böcekleri de çekiyor olabilir.
Bu cevapların genetik tabanını daha iyi anlamak için, strese dayanıklı tohumların genetiğinin incelenmesi gibi, kullanılabilecek her türlü uygulamayı kullanmamız gerekiyor diyor Kolomiets, ve ekliyor “öncelikle zararlı böcekleri püskürten, yararlı böcekleri çeken uçucu kimyasalları belirlemeliyiz. Bu kokuları bitki bahçelerine, tahıllara ve doğal olarak bu uçucuları yayan bitkilere uygulamalıyız.”
Bu uygulamanın en yararlı yanı ise, tarımda kullanılan bizler ve yararlı türler için zararlı olabilecek pestisitlerin kulanımını azaltacak olması. Bir diğer yararlı yanı ise bahçe bitkilerinin zararlı böcekleri ve sivri sinekleri bizlerden uzak tutabilecek olması.
Brooke Borel
