Yeni Dünyaları İsimlendirmek Akıl Karıştıran bir Karmaşa
55 Cancri e kimlik problemi yaşıyor. Yaklaşık 40 ışık yılı uzaklıktaki bir yıldızın yörüngesindeki gezegen 55 Cancri Ae, Rho Cancri e, HD 75732 e, ve”Janssen” olarak da çağrılıyor.
Janssen ve yıldız sistemindeki diğer gezegenler — Galileo, Brahe, Lippershey, ve Harriot — 2015 yılındaki Uluslararası Astronomi Birliği’nin (the International Astronomical Union – IAU) 14 yıldız ve onların yörüngesindeki 31 gezene ortak isim verme çabasının bir parçası.
Gece göğüne düzen getirmek olan Sisyphean görevinde küçük bir adım bu. Güneş sistemimizin dışında teyit edilen gezegenlerin (dış gezegenler) sayısı son yıllarda onlardan binlere arttığından beri bu sistemleri isimlendirmek için kurulan sistemler bu hızı yakalayamadı. Geçen haftalarda IAU’nun 227 yıldızın daha ismini onayladığının duyurusu bile bilinen yıldız ve gezegenler havuzuna sadece bir diğer damla.
Tüm bu dış gezegenlerin resmi adları yıldız kataloglarında, devasa tablo ve gökyüzündeki yıldız listelerinde hali hazırda var. Fakat sıkıcılar. “Bilimsel isim sayılardan ve harflerden oluşan uzun bir liste olabilir,” diyor IUA’daki Dış Gezegenler ve Güneş Sistemi Komisyonu başkanı Alain Lecavelier des Etangs. “Bu isimler akılda kalıcı değil.”
Ve bu durumu daha da kötüleştirmek için her bir dış gezegenin sıklıkla birden fazla bilimsel ismi var. Bu dış gezegenlerin hatası değil, zira problem bu gezegenlerin keşiflerinden yüzyıllar öncesine tarihleniyor.
Dış gezegenler onlara ev sahipliği eden yıldızın atanmış bilimsel adına göre isimlendiriliyor. Janssen, örneğin, kime sorduğunuza bağlı olarak değişen 55 Cancri — ya da Rho Cancri, ya da HD 75732, yörüngesinde. Her bir isim farklı bir yıldız kataloğunu işaret etmekte. 55 Cancri ismi 18. yüzyılın başlarında güney İngiltere’de görünür 2.500’den fazla yıldızı kataloglayan İngiltere’nin ilk Kraliyet astronomicisi John Flamsteed’ten geliyor. Rho Cancri ismi 1603’te Almanya’dan görünen 1500’ün üzerinde en parlak yıldızı Johann Bayer’ın adlandırmasından geliyor. Göreceli sayı ağırlıklı HD 75732 ise 20. yüzyılın başında 225.000’den fazla yıldızı kataloglama çabası olan Henry Draper kataloğundan gelmekte. Her kataloglama çabası yıldıza kendi isimlendirme sistemi dâhilinde farklı bir ad verdi.
Bu yüzden 55 Cancri yıldızı, (IAU’nın 2015’teki çabaları sayesinde) kolaylık olması adına artık Copernicus olarak bahsedilen, diğer isimleri haricinde daha az kullanılan HR 3522, Gliese 324, ve HIP 43587 gibi isimlere de ayrıca sahip.
Dış gezegenler kendi yıldızlarının ismini alıp ek olarak kendi varlıklarını ayırt eden bir küçük harf alırlar. Çoklu gezegen sistemleri için gezegenler dışa doğru gidildikçe harflendirilirler. İlk gezegen b, ikinci c ve bu şekilde devam eder (küçük a harfi çoğu zaman yıldızın kendi için ayrılır).
Janssen için doğal olarak ilk tahmin, 55 Cancri sisteminin merkezindeki yıldızdan 4. uzaktaki yıldız olduğu olacaktır. Fakat durum böyle değil. Kendisi yıldızın her 18 saatte bir tamamlanan yörüngesiyle en yakın gezegeni – öyle ki astronomiciler 6 yıldan fazla bir süre boyunca gerçek olduğuna bile karar veremediler. Sonunda bilimsel ismi verildiğinde ise sistemdeki diğer üç gezegen çoktan tespit edilmiş ve isimlendirilmişti bile. Bu sebeple 55 Cancri e ilk gezegen olmasına rağmen alfabetik isim sıralamasında dördüncü sırada.
Yıldızına önceki keşfedilen gezegenlerden daha yakın olan bir dış gezegen keşfedildiğinde astronomlar alfabetik sırayı bozma pahasına anlaşmanın kurallarını esnetmekten başka bir seçenekleri kalmıyor. Bilimsel isimlerden o gezenin harfinin yörüngedeki yerini mi yoksa keşfedilme sırasını mı işaret ettiğini söyleyebilmenin bir yolu yok.
Gözden geçirecek olursak: Bir dış gezegeni isimlendirmek için, ev sahibi yıldızın iki, üç ya da beş farklı katalog isiminden birini alın ve yıldızdan dışa doğru olan sıralamasına denk gelen harfi kullanın – tabi sonradan keşfedilmiş ve yıldıza diğer kardeş gezegenlerinden daha yakın değilse. Böyle bir durumda, sondan sıradaki bir diğer harfi kullanın. Evet, oldukça dağınık. En kötü senaryoda Gliese 436 b gibi 34 farklı bilimsel adlandırmaya sahip dış gezegenlere varıyorsunuz.
Yakın zamanlı diğer dış gezegen avı projeleri ise işleri daha da karmaşık hale getirmeye devam ediyor. NASA’nın Kepler gözlemevi tek başına çoğu çıplak gözle görülemeyecek kadar uzak yıldızların yörüngesinde bulunan 2.300’ün üzerinde dış gezegen keşfetti. Bunları kataloglamak için Kepler takımı karışıma Kepler-22b ve Kepler-444c gibi gezegenler ekleyen kendi isimlendirme sistematiğini yarattı. Hala daha deliye dönmediyseniz, Kepler takımı, Kepler İlgi Noktaları olarak adlandırılan ve henüz gezegen oldukları teyit edilmemiş objeler için de ayrı bir isimlendirme sistematiği takip ediyor. Bu da demek oluyor ki orada KOI-1118.01 gibi isimlere sahip objeler de var. Ve yalnız da değiller. Diğer gezen avı projeleri de kendi katalog sistemlerini yaratıyorlar.
Tüm bu kaosa rağmen isimler yine de yardımcı oluyor. “Bilimsel yayınlar ve araştırmalar için inanılmaz yararlılar,” diyor Lecavelier des Etangs. Fakat kimlik numarası gibiler diye de ekliyor. “Arkadaşlarınız sizi kimlik numaranız ile çağırmazlar, isminizi ya da takma adınızı kullanırlar” diyor ki bu yüzden bu yıldız ve gezegenlere ortak isimler vermek bu kadar ilgi çekici. Fakat bunlar asla bilimsel adların yerini tutamaz. “Takma adınız kafa karıştırıcı olabilir,” diye ekliyor, ama kimlik numaranız benzersizdir.
Geçen yılın “Dış dünyaları İsimlerdir” çalışmasının hedefi de bu yıldız ve gezegenlere ortak isim verme metotlarını test etmekti. Dâhil edilen 14 güneş sistemi için 573,242 oy kullanıldı. Sıkı bir talimat seti ile uyumlu olacak isimler dünya genelinden astronomiciler tarafından önerildi. IAU ticari görünen isimleri, yaşayan bireylerin isimlerini, hayvanların isimlerini ve akla ilk politik ve dini konulardaki aktiviteleri gelen bireylerin isimlerini değerlendirmeye almadı.
Sonunda, IAU en ünlü teleskop yapımcılarından (Janssen) eski edebi karakterlere (dört gezegenli bir sistem Don Kişot’tan ana karakterlerin ismini aldı), dünyanın çeşitli yerlerinden mitolojik figürlere kadar değişen yelpazede isimleri onayladı.
Lecavelier des Etangs insanların bu isimlere iyi tepkiler vereceğini düşünüyor ve IAU’nun yıldızlara ve gezegenlerine ortak isimler verme çabalarına devam etmesini umuyor. İnsanlar “Ogma (İrlanda mitolojik figürü) gibi bir ismi HD 149026 b’ ye tercih ediyor” diyor.
Ve her ne kadar zavallı Gliese 436 b’ye 35. bir isim daha vermek kulağa acı verici gelse de en azından bu seferki akılda kalıcı olacak.
Çeviren: Evren Akgül
