Hukukçu olmayan kişiler için sözleşme gibi resmi belgeleri anlamak zordur. Şimdiyse Massachusetts Teknoloji Enstitüsünde çalışan bilişsel bilimcilerin yürüttüğü yeni bir araştırma, bu belgelerin genelde neden bu kadar anlaşılmaz olduğunu gösteriyor.
Binlerce yasal sözleşmeyi inceleyen ve bunları diğer tür metinlerle karşılaştıran araştırmacılar, avukatların cümle ortasına sık sık uzun tanımlamalar yerleştirmek gibi bir huyları olduğunu keşfetmişler. Metinleri anlamayı çok daha zorlaştıran ve “merkeze yerleştirme” şeklinde bilinen bu kurgu türünü daha önce dilbilimciler de göstermiş.
Kavrama güçlüğünde en belirgin etkiyi merkeze yerleştirme yöntemi oluştursa da, araştırmacılar mesleki dilin gereksiz kullanılmasının da duruma katkı yaptığını keşfetmişler.
MIT’de beyin ve bilişsel bilimler profesörü olan kıdemli yazar Edward Gibson, “Resmi dili anlamanın çok zor olduğunu herkes bilir” diyor. “Çoğu zaman güç bela anlaşılır. Bu çalışmada ise sorunun ne olduğunu detaylı şekilde belgeliyoruz.”
Araştırmacılar elde ettikleri bulguların, bu meseleye yönelik farkındalığı daha da artırmasını ve resmi belgelerin halk nezdinde daha erişilebilir kılınmasına dönük çabaları teşvik etmesini umuyor.
MIT’de beyin ve bilişsel bilimler dalında yüksek lisans yapan lisanslı avukat Eric Martinez, “Resmi dilin daha anlaşılır hale getirilmesi, insanların kendi hak ve yükümlülüklerini daha iyi anlamasına yardımcı olacak ve böylelikle gereksiz şekilde cezalandırılma ya da kendilerine verilmiş haklardan faydalanamama gibi durumların ortadan kaldırılması sağlanacaktır” diyor.
Martinez, geçtiğimiz hafta Cognition bülteninde çevrim içi yayımlanan çalışmanın baş yazarı. Önceden MIT’de misafir araştırma görevlisi olan ve şimdi Edinburg Üniversitesinde hesaplamalı bilişsel bilim okutmanı olarak çalışan Frank Mollica da çalışmanın yazarlarından.
Hukuk dilinin tercümesi
Martinez Harvard Üniversitesi Hukuk Fakültesinde öğrenci olduğu sırada, avukat ve hakimlerin iletişim kurarken dili kullanma şekli ilgisini çekmiş. Gibson’un MIT’de verdiği bir dilbilim dersine çapraz kayıt yaptıran Martinez, bölümden mezun olduktan sonra yüksek lisans öğrencisi olarak Gibson’un laboratuvarına katılmış.
Martinez, Mollica ve Gibson, yeni çalışmalarında hizmet şartları, kredili ev satış belgeleri ve diğer tür sözleşmeler gibi yasal belgelerin neden bu kadar zor anlaşıldığını çözmeye koyulmuş. İlk önce, toplamda 3,5 milyon kadar kelimeye ulaşan büyük bir yasal sözleşme seçkisini film senaryoları, gazete makaleleri ve akademik makaleler gibi diğer yazı türleriyle karşılaştırmışlar.
Büyük metin hacimlerindeki kalıpları belirleyebilen bir metin çözümleme aracı kullanarak, resmi belgelerde diğer yazı türlerine göre çok daha yaygın ortaya çıkan birkaç özellik belirlemişler. Bir örnek olarak, resmi belgelerin tamamı büyük harfli cümleler gibi standart dışı büyük harflerin kullanıldığı pek çok durum barındırdığını keşfetmişler. Bazı tip yasal belgelerde, belli koşulların daha belirgin hale getirilmesi için böyle bir yasal zorunluluk bulunuyor. Araştırmacılar, resmi yazılarda edilgen çatının çok daha fazla kullanıldığını da keşfetmiş.
Bilim insanları hukukçu olmayan kişilerden, resmi belgeleri veya metnin belli özelliklerinin anlamı değişmeden farklılaştırıldığı belgeleri okumasını istediğinde, edilgen çatı ve standart dışı büyük harf kullanımının belgeleri anlamayı zorlaştırmadığını görmüşler.
En büyük suçlunun ise merkeze yerleştirme olduğu keşfedilmiş. Bu kurgu tipinde metni yazan kişi, bir cümlenin öznesini yazıya ekliyor ve sonrasında özneye ait bir tanımlama ekleyerek cümleye devam ediyor. Araştırmacılar makalelerinde örnek olarak, parantez içinde yazılan uzun bir tanımlamayla beraber şu cümleyi vermişler:
“Şirket tarafından herhangi bir ödeme veya fayda sağlanması durumunda (bu gibi tüm ödeme ve faydalar, Madde 3(a) altındaki ödemeler ve faydalar da dahil olmak üzere bundan böyle bu belgede ‘Toplam Ödemeler’ şeklinde adlandırılacaktır), bunlar tüketim vergisine tabi olacak, sonrasında nakit kıdem tazminatlarından düşülecektir.”
Makalede, tanımlamanın ayrıldığı daha anlaşılabilir bir alternatif olarak şu cümle öneriliyor:
“Şirket tarafından herhangi bir ödeme veya fayda sağlanması durumunda bunlar tüketim vergisine tabi olacak, sonrasında nakit kıdem tazminatlarından düşülecektir. Şirketin sağladığı tüm ödeme ve faydalar, bundan sonra ‘Toplam Ödemeler’ şeklinde adlandırılacaktır. Bunların içerisinde, bu belgede Madde 3(a)’daki ödeme ve faydalar da yer almaktadır.”
Araştırmacılar insanların resmi bir metnin anlamını kavrama ve hatırlama kabiliyetini test ettiklerinde, merkeze yerleştirilen cümleler daha anlaşılır cümlelerle yer değiştirildiği ve terimler ayrı ayrı tanımlandığı zaman insanların daha iyi verim sergilediğini görmüşler.
“Merkeze yerleştirilen ibareler kullanılması, yasal belgelerde standart bir yazım uygulaması. Fakat metnin anlaşılmasını büyük ölçüde zorlaştırıyor. Hukukçular da dahil herkesin hafızasını zorluyor” diyor Gibson. “Ancak bu, anlamı herhangi bir şekilde etkilemeden değişiklik yapabileceğiniz ve anlamın daha iyi aktarılmasını sağlayabileceğiniz bir şey.”
Resmi belgelerin anlaşılmazlığına katkıda bulunan bir diğer özellik de, “müstecir” ve “mucir” gibi yaygın olmayan kelimelerin kullanılması olmuş. Araştırmacılar bu kelimeleri daha yaygın alternatifler olan “kiracı” ve “mal sahibi” ile değiştirdiklerinde, okurların okudukları şeyin anlamını kavrama ve hatırlama kabiliyetinin geliştiğini görmüşler.
“Baktığımız tüm metin türleri arasında, en çok basitleştirilebilecek kelimenin akademik metinler de dahil olmak üzere resmi metinlerde bulunduğunu gördük” diyor Martinez.
Daha sade dil kullanma çağrısı
Hukuk kuramcılarının, resmi belgelerin neden böyle yazıldığına ilişkin öne sürdüğü iddialardan biri de, karmaşık ilişkili kavramların anlamını açık şekilde iletmek için dilin karmaşık olması gerektiği. Fakat MIT’deki araştırmacılar bunun doğru olmadığını düşünüyor çünkü resmi belgelerde kullanılan pek çok mesleki dil teriminin, anlam değişmeksizin daha yaygın kelimelerle değiştirilebildiğini ve merkeze yerleştirilen ifadelerin de yerleştirilmeyen ifadelerle değiştirilip aynı anlamın doğurulabileceğini keşfetmişler.
MIT araştırmacılarının öne sürdüğü bir diğer olasılık ise, avukatların ya böyle alıştıklarından, ya da belgelerinin “profesyonel” görünüp meslektaşları ve müşterileri tarafından daha ciddiye alınmasını istedikleri için yazma şekillerini değiştirmek istemiyor olabilecekleri yönünde.
Resmi belgelerin daha sade bir dille yazılmasına yönelik yürütülen çabalar, ABD Başkanı Richard Nixon’ın federal düzenlemelerin “halk dilinde” yazılması gerektiğini ilan ettiği 1970’li yıllara kadar uzanıyor. Fakat Martinez, Mollica ve Gibson, henüz yayımlanmayan bir diğer çalışmalarında resmi dilin o zamandan bu yana çok az değişim geçirdiğini öne sürüyor. Araştırmacılar Cognition bülteninde yayımlanan ve resmi dilin anlamayı zorlaştıran belli özelliklerini gösteren yeni çalışmalarının, resmi belge yazan kişilere belgelerinin daha anlaşılabilir olması yolunda daha çok gayret gösterme yönünden ilham olmasını umuyor.
“İlk defa birisi çıkıp, resmi dili anlamayı zorlaştıran şey işte bu diyebildi” diyor Gibson. “Bundan öncesinde sadece tahminlerde bulunuyorlardı ve belki de bu yüzden değişim olmadı. İnsanlar bu dili anlamayı neyin zorlaştırdığını bilirse, o zaman sorunu düzeltme yolunda çalışabilirler.”
Araştırmacılara göre resmi belgelerin daha kolay anlaşılmasını sağlamak, bu gibi belgeleri okuması gereken herkese yardımcı olabilir fakat en büyük faydayı da kendilerine yardımcı olması için avukat tutamayan kişiler görür.
“Bu durum özellikle, kanunu anlamalarına yardımcı olması için resmi temsilci tutmaya para yetiremeyen kişiler için önem taşıyor” diyor Martinez. “Eğer bir vekil tutmaya paranız yetmiyorsa, o halde bu belgeleri kendi başınıza okuyabilmek, haklarınızı anlamak bakımından sizi daha donanımlı hale getirecektir.”
Çalışma kısmen MIT Beyin ve Bilişsel Bilimler Bölümünce sağlanan araştırma fonlarıyla desteklenmiş.
Yazar: Anne Trafton/Massachusetts Teknoloji Enstitüsü. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
