Bir uçağın irtifasını sıcaklık, ağırlık ve hatta seyahatin yönü gibi etmenler belirliyor. İşte sebepleri.
Masmavi gökyüzü boyunca beyaz bir yoğunlaşma izi çizen bir uçak, belli ki yerden binlerce metre yükseklikte uçuyor. Peki tam olarak ne kadar yüksekte uçuyor? Görünüşe göre bir yolcu uçağının uçuşun herhangi bir noktasındaki kesin irtifası; uçağın ağırlığı, sıcaklık, hava durumu, pilotun talebi, uçağın hangi tarafa yöneldiğiyle ilgili bir protokol ve elbette hava trafik kontrolörünün söylediği şey gibi çeşitli etmenlerle bağlantılı.
Uçakların irtifası söz konusu olduğunda neler oluyor?
Başka bir uçakta
Şimdilerde Safety Operating Systems adlı bir danışmanlık firmasının başında bulunan emekli bir yolcu uçağı pilotu olan John Cox, “Çoğu durumda, havayolları orta seviye olan 9.000 metrelerde uçar” diyor. “Bu yükseklik 12 ila 12.500 kadar fazla olabilir ancak bunlar nadir görülür.”
Emekli bir hava trafik kontrolörü olan ve şimdilerde ABD Ulusal Hava Trafik Kontrolörleri Birliği sendikasında güvenlik ve teknoloji direktörü olarak görev yapan Tom Adcock da benzer bir tahmin veriyor ve çoğu trafiğin “9’larda” gerçekleştiğini, bazılarının ise 12.000 veya 13.000 irtifalara ulaştığını belirtiyor. Bir Boeing 757 12.800, 767 ise 13.100 metre kadar yüksek uçarken; 747-400 ise çok daha yükseğe çıkabiliyor. Çeşitli uçak tiplerinin farklı azami hizmet sınırları bulunuyor.
Kontrolörler, pilotlara irtifa verirken bir uçağın hangi yönde uçtuğunu hesaba katıyorlar. 11.500 ve 12.000 gibi irtifaların her ikisi de çift sayı olsa da, “11,5” ve “12” tek ve çift rakam. 11.500 metre gibi tek rakamlar batı yönlü uçuşlarda görülürken, doğu yönlü uçuşlarda 12.000 gibi çift rakamlar görülüyor. Bu şekilde, zıt yönlerde giden uçaklar aralarında dikey bir mesafe barındırıyor. Kuzeydoğu veya güneydoğu yönünde giden uçaklar da tek irtifada seyahat ederken, kuzeybatı veya güneybatı ise çift oluyor. “Bu kuralın istisnaları var” diyor Cox ve gece vakti doğuya yönelip 10.000 metre istemesi durumunda bu irtifayı talep edeceğini belirtiyor ve ekliyor: “En fazla ‘Hayır’ derler.”
Daha iyi irtifaya ulaşmak
Bir uçağın herhangi bir zamanda işgal ettiği irtifayı belirleyen birtakım değişkenler var. Cox, genelde daha yüksek irtifaların daha iyi olduğunu söylüyor. “Çıkabildiğiniz kadar yükseğe çıkmak istersiniz” diyor. “Jet motorları daha yüksek irtifalarda daha verimli çalışır ve hava direnci buralarda azalır.” Cox pilotların daha düşük yakıt yakmaya teşvik edildiğini çünkü havadayken rötar yaşanması durumunda daha fazla seçeneklerinin bulunması için uçuşlarını, depolarında daha fazla yakıtla bitirmeyi tercih edeceklerini söylüyor.
‘Daha yüksek daha iyi’ kuralının, kısa mesafelerde de geçerli olduğunu söylüyor Cox. “Görseniz şaşırsınız; kısa uçuşlarda bile en tasarruflu yöntem uçağı yüksek irtifaya çıkarmak, gücü kapatmak ve sonra tekrar başlatmaktır” diyor. “9.500 metreye kadar çıkabilirim ve orada beş dakika durmam.”
Uçuş yönetim bilgisayarı, uçağın ağırlığını ve havanın sıcaklığını da hesaba katarak, pilota uçağın en uygun irtifasının yanında en yüksek irtifasını da verir. Bir uçak, yakıt yaktıktan ve daha hafif hale geldikten sonra çok daha yükseğe çıkabilir.
“Pilotlar ya en uygun irtifaya ya da çıkabildikleri en yüksek irtifaya yakın uçarlar” diyor Cox. Hedef yumuşak hava; batıya doğru uçuluyor ise karşıdan esen rüzgarın az olmasıdır ve yükseğe çıkılarak bu yapılabilir. Bu arada bir hava trafik kontrolörü, pilottan uçağın o zaman yapabileceğinden daha yüksek bir irtifaya yükselmesini isteyebilir. Bu durumda pilot talebi reddetmek durumunda kalacaktır.
Göklerdeki tek uçak yolcu uçakları değildir. Bir Cessna 172’de Pazar gezintisine çıkan bir pilot, 3.000 metrenin altında kalacak (bu uçaklar basınçlı değildir), belki de 1.500 metre civarında dolaşacaktır. Bir turboprop ise bu uçakların üzerinde ancak jetlerin altında seyredecektir; örneğin Alaska Havayolları’nda uçanlar gibi bir Bombardier Q400, 7.500 metrenin üzerinde uçması için yapılmamıştır. Bu gibi turboproplar, Adcock’a göre “düşük seviye olan 20’lerde” uçabilir.
En tepede ise özel jetlerdeki kalburüstü insanlar varken, Learjet’ler ve Gulfstream’ler 14.000 metre civarı veya daha yüksekte ve hatta 15.500 metredeki az oksijenli havada uçar.
Çok daha yüksekte ise özel bir şey olur. Cox, supersonik Concorde’un 18.000 metrede uçtuğunu hatırladığını söylüyor. “O kadar yükseğe çıktığınızda, hava çok, çok ama çok koyu bir maviye bürünür ve Dünya’nın kavislenmesini görebilirsiniz” diyor. (Uzay ise teknik olarak çok ama çok daha yukarılara ulaşana kadar başlamaz.) “Concorde’da uçtuğunuzda ve 18.000 metrede durduğunuzda, bunu orada oldukça net görebilirsiniz.”
Yazar: Rob Verger/Popular Science. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
