Uyku irkilmesi, gizemli olduğu kadar yaygın da.
Uyumaya hazırlanırken yaşayabileceğiniz en tuhaf hislerden biridir: Uykuya daldığınızı düşünürken, aniden yüksekten düşüyormuş gibi hissedersiniz. Siz yatağınızda yatarken mideniz takla atar ve vücudunuz istemsiz şekilde kasılır. Kollarınız, bacaklarınız ve hatta üst vücudunuzun tamamı bu süreçte sarsılabilir ya da debelenebilir. Niçin sanki kısa bir süreliğine ‘savaş ya da kaç’ moduna girmiş veya az önce kavuştuğunuz huzur bir anda yok olmuş gibi hissettiğinizin hiçbir mantıklı açıklaması yok. Bu tecrübe sonrasında kafanız karışmış, rahatsız olmuş veya sadece anlam verememiş olabilirsiniz; üstelik muhtemelen bunu ilk kez yaşamıyorsunuzdur. Fakat sizi teselli edecekse, bu konuda yalnız değilsiniz.
İnsanların yaklaşık %70’i hayatlarında en az bir kez uyku irkilmesi yaşıyor. Hatta nüfusun yüzde 10 kadarı, düzenli olarak bu hisse kapılıyor. Bu duruma, tamamen uykuya dalmadan hemen önceki geçiş aşamasına atfen hipnagojik irkilme de deniyor. Hal böyleyken, düzenli şekilde meydana gelmesine ve onlarca yıldır belgelenmesine rağmen araştırmacılar, bu tuhaf durumun neden gerçekleştiğine veya ona neyin sebep olduğuna dair fikir birliğine varabilmiş değil.
2018 yılında Current Cleep Medicine Reports bülteninde yayımlanan bir çalışmada makale yazarları şöyle özetliyor: “Uykuda irkilme, enteresan bir uyku olgusunu temsil ediyor; ancak bunun fizyolojisi ve kökenini açıklığa kavuşturmak için ilave çalışmaların yürütülmesi gerekiyor.” Aradan geçen altı yılı aşkın zaman zarfından sonra, alandaki uzmanlar hâlâ aynı görüşte.
Mississippi Üniversitesi Tıp Merkezi Psikiyatri ve İnsan Davranışı Bölümünde çalışan yardımcı psikiyatri profesörü ve uyku tıbbı bölümü başkanı Allen Richert, “Bunun neden gerçekleştiğine dair iyi bir açıklama bilmiyorum” diyor. “Bu organize bir kas hareketi, dolayısıyla merkezi sinir sistemiyle irtibatlı olmalı. Ancak bu hareketi neyin, nerede ve neden uyardığı, bildiğim kadarıyla bilinmiyor.”
Fakat uyku irkilmeleriyle ilgili birtakım tespitler var. Uzmanlara göre söz konusu hareketler, kas seğirmesi veya miyoklonus irkilmelerin ana örnekleri; yani hıçkırıklar veya epileptik nöbetlere benzeyen istemsiz kas kasılmalarının. Fakat bu durum, ışıkları kapattıktan kısa süre sonra uyanık halde irkilmenin MRI taramasına girme sebebi olması anlamına gelmiyor.
Richert şöyle açıklıyor: “Bunu patolojik bir problem olarak düşünmüyoruz, normal bir olgu. Tedavi uygulayacağımız bir uyku bozukluğu işareti kesinlikle değil ve nöbetler ya da hareket bozuklukları gibi altta yatan herhangi bir problemin de işareti değil.”
Amerikan Uyku Tıbbı Akademisi (AASM), geçirdiğiniz uyku irkilmesi çeşidine sebep olabilen bir dizi neden öne sürüyor. Maalesef açıklama tayfı o kadar geniş ki pek daraltma yapılamıyor. “Yüksek miktarda kafein veya diğer uyarıcıların alınması” ve “fazla stres” uyku irkilmeleri meydana getirirken, “uyumadan önce yapılan yoğun fiziksel çalışma veya egzersiz” ile uykudan mahrum kalınması da birer sebep olabiliyor. Uyku irkilmesi, çok heyecanlanmış olmaktan da gelebilir ama tükenmiş olduğunuz zaman da gerçekleşebilir.
“İlginç olanı da bu” diyor Richert. “Birçok sefer diyebilirsiniz ki, ‘Tamam, bir süre uykudan mahrum kalırsan birtakım fiziksel sonuçlar yaşaman daha muhtemeldir.’ Ancak… fark ettiğim kadarıyla daha fazla uyumanın çare olduğunu veya yeterince uyumazsanız durumun kötüleştiğini gösteren bir bulgu da yok.”
Yine de pek çok uyku araştırmacısı, uyku irkilmelerini açıklamak için kendi makul kuramlarını sunmuş. Bir grup bu hissin, düşen tansiyon ve rahatlayan kas dokusunun beynin tutukluk yaparak kısa süreliğine bir panik haline girmesine sebep olduktan sonra yaşandığını ileri sürüyor. Henüz bu kuramı destekleyecek sağlam bulgular olmasa da diğer uzmanlar, bu hissin beyninizin içgüdüsel olarak bir ağaçtan düşme eğiliminde olduğunuzu düşündüğü zaman ortaya çıktığını iddia ediyor; bazı primat atalarımızda durum böyle olmuş olabilir.
Richert, uyku irkilmelerini artırdığı ya da azalttığı kanıtlanmış belli bir ilaç ya da davranış değişikliğinden haberdar olmadığını ekliyor. AASM, uyumadan önce bazı klasik ipuçları öneriyor: Yatağa gitmeden birkaç saat öncesine kadar kafein ve diğer uyaranlardan kaçının, stresi azaltmaya çalışın ve genel olarak yeteri kadar uyuduğunuzdan emin olun.
Fakat uyku irkilmesi (veya irkilme korkusu) hayatınızı olumsuz etkilemediği sürece Richert ve diğer uzmanlar tıbbi yardım aramaya gerek olmadığını söylüyorlar. Şimdilik uyku irkilmesi, insan olmanın bir başka gizemli evrimsel garipliği olarak varlığını sürdürüyor; ama kesinlikle uykunuzu kaybetmeye değecek bir mesele değil.
Yazar: Andrew Paul/Popular Science. Çeviren: Ozan Zaloğlu.
