Gezegenimiz ısındıkça, böcekler adapte olabilecekleri yeni habitat ve çevrelere göç edecekler. Ancak, hamam böceği zaten gezegen üzerindeki en çok adaptasyon yeteneğine sahip hayvanlardan bir tanesi – peki iklim değişikliğinin karşısında soğukkanlılığını koruyabilecek mi? Pek de mütevazı olmayan hamam böceği ve onun geleceği hakkında daha fazla bilgi sahibi olabilmek adına Nexus Media, The Cockroach Papers: A Compendium of History and Lore adlı kitabın yazarı olan gazeteci Richard Schweid ile görüştü.
Yaygın toplumsal algı hamam böceklerinin bir nükleer faciada hayatta kalabileceklerini öngörüyor (her ne kadar bu konu hakkındaki bilimsel kanıtlar çelişkili olsa da), ancak bu hayvanlar sürekli ısınmakta olan bir gezegende aynı başarıyı gösterebiliyorlar mı?
Tabi ki hamam böceklerinin bir nükleer felakette hayatta kalabilme ihtimalleri açığa çıkan radyasyonun düzeyi ile ilgili. Bu hayvanların Hiroşima ve Nagazaki’deki patlamalarda hayatta kaldıklarına dair rapor edilmiş bilgiler mevcut. Açık olan şu ki bu hayvanlar Homo sapiens’in dayanabildiği radyasyon dozundan çok daha yüksek dozlarda hayatta kalabiliyorlar. Daha da ileri gidersek, eğer her iki tür de hassas varlığımıza tehdit olabilecek nitelikte ve şimdiye değin hayal edilmemiş radyasyon, iklim değişikliği ya da diğer faktörler karşısında yok olma tehlikesi ile yüz yüze gelse, emin olun ki insan türü hamam böceklerinden daha önce yok olacaktır.
Hamam böcekleri hayatta kalmaya programlanmışlardır; kendimizi onlarla kıyaslarsak bizler hayatta kalmak için resmen mücadele eden bir türüz! Dolayısıyla, iklim değişikliği tersine dönmediği sürece, hamam böceklerinin dominant tür olarak uyum sağladığı, çoğaldığı ve dünyayı ele geçirdiği, insanların ise jeolojik zaman çizelgesinde sadece bir nokta kadar küçük bir bölgeyi işgal ettiği bir dünyaya doğru ilerliyor olabiliriz. Onlar yeryüzüne bizden önce geldiler ve eğer gezegenimizi nasıl korumamız gerektiğine dikkat etmezsek, dünyayı ele geçirecekler.
Kitabınız hamam böceklerinin muazzam çeşitliliğini vurgulamakta.. Peki bu çeşitlilik değişen gezegenle birlikte kayma mı gösterdi yoksa değişti mi?
Bildiğim kadarıyla hayır, ancak beş binden fazla hamam böceğinin tanımlandığı akıldan çıkarılmamalıdır. En azından birçoğunun hala tanımlanmadığına inanılıyor ve bunlardan sadece yarım düzine ya da yarısının yolunun insanlar ile kesiştiği biliniyor.
Ünlü hamam böceği taksonomisti Lou Roth hayatı boyunca 350’den fazla tür tanımlamıştır. Hamam böcekleri dünya üzerinde tropik ormanlardan, kuzey Kanada’nın buzlu ve karlı bölgelerine kadar neredeyse yeryüzünün bütün iklim çeşitleri ve ekolojik sistemlerinde yer bulmuşlardır. Buna rağmen, hamam böceği popülasyonunun %99’luk bölümünün insanlar ile neden yolunun kesişmediği hakkında herhangi bir fikrimiz bulunmamaktadır. Muhtemelen, iklim değişikliğinin yeryüzündeki hamam böceklerini ciddi olarak değişime uğratabilmesi için çok daha şiddetli hale gelmesi gerekecek.
Hamam böceği evrimini araştıran kitabınızda bazı türlerin 3.5 milyon yıllık periyod süresince hiç değişmediği görülüyor ki bu periyod iklim ve tür çeşitliliğinde dramatik değişikliklerin meydana geldiği bir süreç. Hangi özellikler hamam böceklerinin bu gibi bir dinamik dünyaya adaptasyonunu sağlamıştır?
Hamam böceği, bir türün hayatta kalmasına yönelik takdire şayan bir dizayn olarak, evrimin büyük başarı hikayelerinden biridir. Salatalıklardan başka herşeyi yiyebilirler ve yiyecekler… Yiyebildikleri şeyler kitap ciltlemede kullanılan tutkal, insan dışkısı, ölü deri, tırnak uçları ve çürümüş herhangi bir şeye kadar değişmektedir. İnsanlardan uzaklarda yaşayanlar çevrelerinin onlara sunduğu herşeyi yiyebilmektedir – muhtemelen – çürüyen ağaçlardan ölü hayvanlara kadar.
Dahası, hamam böceği türleri kendilerini korumak üzere rahatlıkla mutasyona uğrayabilirler. Evlerimizde birlikte yaşadığımız az sayıdaki türü yok etmek için bir sürü zaman ve para harcanarak daha iyi yollar ve silahlar dizayn edilmeye çalışılıyor. Her defasında hamam böceklerini daha etkili bir şekilde yok etmeye yönelik maddeler geliştirilse de, lokal hamam böceği popülasyonunun bu maddeye karşı direnç geliştirmesi oldukça kısa bir jenerasyon zamanı içerisinde gerçekleşiyor. Florida’daki bir laboratuarda yaygın Alman hamam böceklerinin kendilerini zehirlemede kullanılan bir glukoz maddesine karşı isteksizlik geliştirmesi sadece 5 yıl sürdü. Hamam böcekleri birçok farklı sınıftaki insektisidlere karşı direnç geliştirdiler.
Hamam böcekleri insanların yaşadığı her yerdeler, dolayısıyla da hamam böceği efsaneleri.. Masallar kültürler ve coğrafyalar arasında nasıl değişmektedir?
Hamam böcekleri özellikle insanların fakir olduğu ve gücün zorba azınlığın elinde bulunduğu kültürlerde genellikle hayırlı olarak görülürler. Antropolog Roger Abraham hamam böceği hakkında:”…o aile ve yaban hayatının sınırları arasında yaşar ve, düzenin keyfini kaçıran Trickster gibi, bir kirleten anomali olarak görülebilir. Az sayıda kültüre adapte olabilme ve hayatta kalabilme yeteneklerinden dolayı hayranlık uyandırırlar, ancak çoğunlukla hor görülürler. Binlerce yıldır hamam böcekleri evlerimizin istenilmeyen misafirleridir. Eski bir Mısır duasında hamam böceklerine karşı korunma talep edilmiştir. Genellikle, hamam böcekleri insanların düşmanları olarak gösterilmiştir ve ölmeleri yaşamalarından daha iyidir. Tutsi’ler Hutu’ların soykırımını gerçekleştirdiğinde Tutsi propagandacıları radyoya çıkarak Tutsi taraftarlarını Hutu hamam böceklerini öldürmeleri için cesaretlendirdiler.
Hamam böcekleri ile olan ilişkilerimizin konumu ışığında okuyucu kitlenizi insanlığı en iyi ve en kötü noktasında görmeye davet ediyorsunuz. Bu böcekler insan deneyimini nasıl geliştiriyor?
Büyük tabloya baktığımızda hiçbir şey lüzumsuz değildir, insanların tanık olduğu az sayıda hamam böceği türü bile değerli görevleri gerçekleştirmektedir. Çöplerimizi ve atık ürünlerimizi temizlemede yardımcı olmaktalar. Yollarımızı daha temiz hale getiriyorlar. Pis olarak ünlenmelerine rağmen – ve insanlara hastalıkları aktarabilirler – orman döküntüleri ya da mutfak kirleri gibi kendi etraflarındaki kirlilikleri de temizlerler. Üniversite laboratuarlarında biyoloji öğrencilerinin insan nörolojisi üzerine elde ettikleri bilgide de hamam böceği jenerasyonlarının deney materyali olarak katkısı vardır. Bir hamam böceği öğrenciler için mikroskop altında görüntülenebilecek basit ve kolayca gözlenebilir sinir sistemi ile donatılmıştır.
Gezegen üzerindeki ekosistemler değişiklik gösterdikçe birçok tür de yeni konumlara göç ediyorlar – önümüzdeki birkaç on yılda Amerikan mutfaklarının yeni hamam böceği türleri ile karşılaşma ihtimali var mıdır?
Bildiğim kadarıyla hayır, ancak yaşamlarını destekleyen ılık ortamlarda bulunan hamam böceklerinin bu ortamların ısınmasıyla beraber yeni alanlara doğru hareket edeceğini hayal etmek çok da zor değil. Aynı zamanda çok düşük rakımlı alanlarda bulunan hamam böcekleri daha yükseklere hareket etmeye başlayacaklar. İklim değişikliği hamam böceklerini yerlerinden ayrılmaya zorladıkça, bazıları insan mutfağını keşfedebilir, ve eğer böyle olursa, hiç şüphe yok ki üstün adaptasyon yetenekleri sayesinde burayı kendi evleri gibi hissedecekler. Bunun kanıtını gelecekte kendi mutfaklarımızda görüp görmeyeceğimiz sorusu ise iklim değişikliğinin nasıl sonuçlar üreteceğine dair muazzam miktarda sorudan sadece birisi.
Erman Salih İstifli
