Sıradan İnsanlar Bilime Nasıl Katkıda Bulunuyor?
Göçmen kuşları takip etmekten tutun iklim değişikliklerine kadar sadece bilim insanlarının topladığı birçok veri var. Araştırmalarının etki alanlarını yaymak adına birçok araştırmacı bizlere ulaşıyor. Halkbilimci olmak isteyen ve doğru veri aktarımı yapabilen sivil vatandaşlar bilimsel çalışmaların etki alanını arttırmak konusunda geniş bir kitleye ulaştılar. Mary Ellen Hannibal Halkbilim: Tükenmişlik Çağı’nda Umut ve Kahramanları Aramak isimli kitabında halkbilimin inceleme alanının nasıl bu kadar genişlediğini ve ortaya çıktığını ve gezegeni ve üzerinde yaşayan canlıları koruma amaçlı nasıl önlemler aldığını ve bizlerin nasıl buna dahil olabileceği üzerinde güzel bir araştırma ve tecrübelerini ortaya koymuş.
Halk bilim yeni bir şey mi?
Hem evet hem hayır diyebiliriz. Charles Darwin de bir halk bilimciydi çalışmalarını tek başına yaptı ve profesyonel bir derecesi de yoktu. Thomas Jefferson da muhteşem bir halk bilimciydi Lewis ve Clark için de bunları diyebiliriz. Doğal tarih müzelerinin birçoğu da sıradan ancak gayet hevesli insanların yardımlarıyla kurulmuştur. Bilim de zaten 20. yüzyılın sonlarına kadar eğitim ya da beceri gerektiren bir mecra değildi.
Halk bilimciler ilkim değişikliklerinin etkilerini nasıl gözlemleyebiliyorlar?
Sıcaklık ve yağış düzeninin değişimine bağlı olarak birçok tür göç etmeye başladı. Türlerin, genetik yapılarını koruyabilmeleri için herhangi bir engel olmadan yaşayabilecekleri bir yere ihtiyacı var ve buna bitkileri bile dahil edebiliriz. Özellikle büyük etçillerin kendi habitatları içinde bir bütünü yakalaması için sürekli hareket halinde olmaları gerekebiliyor. Bizlerin de bu canlıların nereye ve nasıl göç ettiği hakkında bilgi sahibi olmamız gerekiyor ve böylece onların bu göç sırasında kullandıkları alanları koruyabiliyoruz.
Türlerin büyük bir hızla yok olmasına şahit oluyoruz. Halk bilimciler bu seri yok oluşa (yani canlıların neslinin tükenmesine) nasıl bir çözüm sunuyor?
Dediğiniz gibi burnumuzun dibinde birçok canlının yok oluşuna şahit oluyoruz. Yirmi üç binden fazla tür şu anda yok olma tehlikesiyle karşı karşıya ve bu kalıcı yıkım çok kötü seviyelerde. Ayrıca, popülasyon seviyesindeki biyoçeşitlilik muhtelemen çok daha kötü bir seviyede. Popülasyonlar, adı üzerinde, çeşitli coğrafi bölgelerde dağılmış aynı türden canlı toplulukları olarak biliniyor.Bütün bir popülasyonun tek bir ögesinin sağlığı toplam popülasyonun sağlığına bağlıdır. Son kırk yılda vahşi doğadaki popülasyonun küçüldüğünü görüyoruz bu küçülme deniz canlılarında %39 iken tatlı su canlılarında %76 oranlarında seyrediyor. Dünya Doğal Hayatı Koruma Vakfı’nın (World Wide Fund for Nature) 2014 senesindeki Gezegendeki Canlılar ve Kuzey Amerika’daki Kuş Türleri üzerine yazdığı rapora göre, 1970 senesinden bu yana, milyarlarca kuşun Kuzey Amerika’daki izleri kayboldu. Bu da şu demek oluyor: Popülasyonlar bu ülkede bölgede şehirlerde kıtalarda ve tabii dünya üzerinde gitgide küçülüyor.
Peki bizleri kimi nerede nasıl kaybediyoruz ve yerel olarak küçük çapta türlerin korunmasında bireyler nasıl bir görev üstlenebilir?
Türlerin incelenmesinde yeteri kadar doktora derecesi olan iyi bilim insanları yok. Ayrıca bilim insanları daha çok durumun geneli ile ilgili mesleki (teorik) sorular yöneltse de, sıradan insanların çok daha net endişeleri var. Örneğin “Geçen sene bahçemize bülbüller gelirdi, neden sayıları azaldı?”
Halk bilim sıradan insanların bir araya gelerek bilimsel araştırmalara yardım etmesi olarak biliniyor ve ayrıca bölge halkının da içinde bulunduğumuz çevrede yaşayan ya da göç eden türlerin kayıt altına alınmasında teşvik edici bir yanı da bulunmakta ve bu sayede bizler de türlerin nasıl koruma altına alınabileceğini anlayabiliyoruz.
Buna bir örnek olarak?
Yaklaşık 10 senedir halk bilimciler Kaliforniya sahillerinde hummalı bir çalışma yürütmemizde kuşları memelileri ve birçok makro omurgasızları sınıflandırmamızda çok etkin bir rol üstlenmekteler. Ve bu bilgiler marine alanlarının daha çok oluşturulmasında kullanılıyor.
Türleri yok olmanın eşiğine getiren nedir?
Dünya çapında bütün türlerinin temelinde yok oluşun sebebi aslında habitatların yok olması. Toplumların yeni yerleşmeleri ya da alışveriş merkezlerini büyütme konusu göz önüne alındığında çevresel etki raporu denilen şeyin çok daha ötesinde bir şeyler yapması gerektiğini düşünüyoruz. Bu kriterler gerçekten çok ama çok önemli, ancak hala doğal alanları yok ederken -kaldırım döşerken, imara açarken- kayıp olan şeydeki büyük resmi yakalayamıyorlar. Bizlerin, imkan sağladığımız sürece ne çeşit habitatlar oluşabileceği konusunda çok daha bilgilendirilmeye ihtiyacımız var bu anlamda ve çok daha dikkatli olmamız gerekiyor.
Örneğin Kaliforniya’da birçok yerli tür için zengin habitat barındıran meşe ormanlarını yok ettik. İklim değişikliğindeki bu olumsuzluklar ilerledikçe, bu bölgedeki yerli türlerin çoğu yeni habitatlarına –eğer uyum sağlayabilirlerse- uyum sürecinde çok daha fazla zamana ve alana ihtiyaç duyacaklar. Ne var ki şu an meşe ormanları bağlık alanlara dönüştürülmek istendiği için sürülüyor. Evet şu an üzüm bağı olması herhangi bir sorun teşkil etmiyor ancak bunun meşe ormanlarının üzerinde olmaması gerekiyor. Bu yüzden de bizlerin türlerin toplu olarak yaşadığı yerlerine dair veri toplayabilen ve onların yaşam alanları konusunda daha iyi adımlar atabilen halk bilimcilere ihtiyacımız var.
Peki bir vatandaş buna nasıl dahil olabiliyor?
Aslında en temel halk bilim aracı Facebook gibi çalışan ve web tabanlı bir uygulama olan iNaturalist. Sizler de iNaturalist üzerinden Kaliforniyadaki meşe ormanları gibi projelere katılabilir ve oradaki durumun kısa bir analizini yaparak oradaki insanlara yardım ederek başlayabilirsiniz. Benim hayalim karada ve suda yaşayan canlıların düzenli olarak güncellenmiş ve tümleşik olarak görüntülenebilir haritalarını görebilmek.
Ya öyle pek doğayla arası olan evden çıkmayan bir tipsek o zaman ne olacak?
Evinizde bilgisayarınızdan dahi yapabileceğiniz scistarter‘ın sitesinde bir çok türden halk bilim projesi kaynağı bulunmakta.
Halk bilimde ne gibi büyük yenilikler -ya da buluşlar da diyebiliriz- görebileceğiz?
Cornell Üniversitesi iklimbilimci Toby Ault tarafından yürütülen muhteşem bir proje var. Toby Ault insanların bahçelerindeki leylak ağaçlarını yaprak ve çiçek açarken ve çiçekler döküldüğü zamanlarda izlemelerini istedi. Ault 1950’lerden bu yana halkbilimciler tarafından toplanan veriler doğrultusunda bir veri tabanı oluşturuyor.
Leylak ağaçlarının ve kısa süpürge çalılarının milyarlarca yıldır varlığını sürdüğü biliniyor. Bu bitkiler şu an hepimizin de yakından bildiği büyük iklim değişikliği gibi birçok değişiklikten tutun buzul çağlarında bile hayatta kalmayı başarabilmişler. Ault leylakların, çevrelerinden adapte olmalarına izin veren sinyalleri aldığını düşünüyor. Peki bu sinyaller neyin nesi ve nasıl bunu yapabiliyorlar? Ault leylakların bahçelerinde bu ağaçların leylak klonu üretip ürettirip ürettiremeyeceğini gözlemlemek için insanlardan bahçelerini izlemesini istiyor. Bu çeşit sorular sadece halk bilim ordusunun yardımıyla yöneltilebilecek sorular çünkü bu problemin yakından takibi gerçekten çok büyük boyutlarda denilebilir ve buradan yola çıkılarak toplanılan veriler iklim değişikliğine uyum sağlamaya çalışmak adına ileride bizler için çok önemli anlamlar taşıyabilir. Leylaklarınızdan bunu öğrenin ve Ault’a yardım edin.
Bilim insanları gönüllüler tarafından toplanan verilerin doğruluk derecesinden nasıl emin olabiliyorlar?
Bu halk bilimin de çok temel bir sorusu. Halk bilimcilerinizin güvenli ve analizi yapılmış veri tabanı protokollerini kullanması çok önemli bir kıstas. Örneğin öyle istediğiniz şekilde gözlem yapmıyorsunuz (su analizi vb.) bunu yaparken EPA’nın (ABD Çevre Koruma Ajansı) rehberindeki talimatlara göre yapıyorsunuz.
iNaturalist oluşturulan doğruluk standartları esaslarıyla beraber halkbilimin kullandığı en iyi örneklerden biri. Akıllı telefonlarda yardımıyla türlerin –bitki, kuş, memeli, böcek- gözlemlerini resmediyor ve telefonun GPS’ini kullanarak iNaturalist o resim için bir gün saat ve enlem ve boylam atıyor ve buradan yola çıkarak bizler de gözlenen türün tam olarak nerede olduğunu bulabiliyoruz. iNaturalist, Facebook’ta olduğu gibi insanların doğa gözlemlerini bir akış halinde sunuyor ve dünya çapında birçok uzman bunu onaylıyor ya da doğru bir tür tanımı yapıyor. Eğer sizin de gözlemlediğiniz türün ne olduğuna dair herhangi bir fikriniz yoksa, onlar buradaki açığı kapatıyorlar. Eğer üç uzman bunu onaylarsa, evet bu Deppya Splendens derse, bu gözlemler museum grade-IS0 9706 Standartlarına uygundur demektir ve tüm dünyada bilim insanlarınca kullanılan Küresel Biyoinformatik Veri Servisi’ne gönderilir.
*Citizen Science- Halk Bilim: Oxford Dictionary tarafından yapılan tanıma göre halk bilim bir profesyonel bilim adamları ve bilim enstitüleri ile işbirliği içerisinde halkın bilimde aktif olarak yer alması olarak geçmektedir.
Bu röportaj Josh Chamot(Nexus Media) tarafından Mary Ellen Hannibal ile yapılmıştır.
Çeviren: Dilan Köse
